Чаңчыл болган ээлчеглиг ай хүрежи апрель 14-те "Сүбедей" спорт ордузунга болган. Сүт-Хөл кожууннуң чагырыкчызы Орлан Монгуштуң удуртулгазы-биле кожууннуң культура, спорт адырының ажылдакчылары, сайгарлыкчылар, деткикчилер демин көргүзүп, Сүт-Хөл мөгелер чурту дээрзин бадыткап, чонунга ёзулуг байырлыг хөөмей-сыгыттыг, ыр-шоорлуг, танцы-самныг, аъш-чемниг тыва хүреш маргылдаазын бедик деңнелге эрттиргеннер.
Маргылдааның кол-ла сорулгазы — тыва чоннуң ынак спортчу оюну хүрешти база мөгениң девиин, быжыг туружун, бедик сүлде-соруктуун, хүндүлээчел чоруун, кадык амыдыралче чүткүлдүүн деткип сайзырадыры.
Бо удаада 96 шыырак, республика чергелиг, ат албаан мөгелерниң хүрежин кончуг солун, чараш, дүрген, хартыганың кашпагайы-биле дээн ышкаш, бир мөге аргазын кылырга, өскези улаштыр карак-чивеш аразында удур арганы кылып, көрүкчүлерниң хей-аъдын, сонуургалын көдүрген.
Мөгелер изиг-изиг, ачыр-дачыр шалыпкын, дүрген хүрежин көргүскениниң түңнелинде, 8 шыырак мөге арткан. Оларның санынче дараазында мөгелер кирген: 5-тен 8-ке чедир шаңналдыг черже Өвүрден Даш-Чимид Куулар, Эрзинден Баазан-Доржу Сандак, Сүт-Хөлден Күнден-Сонам Ондар, Ак-Довурактан Кара-Хаан Кара-Сал.
Тулган тиилекчи дээш эң шыырак 4 мөгениң аразынга Улуг-Хемниң мөгези Хүлер Түлүш удурланыкчызы Сүт-Хөлден Түмедей Ширижикти хончу хүрежинге, аай-дедир, ачыр-дачыр хүрештиң түңнелинде даяндырып тиилээш, көрүкчүлерин, деткикчилерин өөрткен. Дараазында ийи аныяк мөгениң хүрежинге Каа-Хемден Юрий Кызыл-оол удурланыкчызы Сүт-Хөлден Сүлде Донгакты, эзирниң шүүргедели дег көрүп турган соонда, хартыганың кашпагайы-биле эгин содаандан алгаш агаарга салдадыр көдүрген соонда ийи чарын кырынга дүжүрүп, чараштыр октааш, аарыкчыларны өөрткен.
Тиилекчини илередир түңнел хүрешке Хүлер Түлүш удурланыкчызы 130 деңзилиг Юрий Кызыл-оолду бодунуң бедик соруктуг, дүрген хүрежи-биле чараш, дедир дегээ, чан баштап чүктээш, ийи чарын кырынга салып октааш, маргылдааның тиилекчизи деп атка төлептиг болган.
Тускай шаңналдарга дараазында мөгелер төлептиг болган: Хүлер Түлүш чараш хүреш деп шаңналды база деткикчилерниң белээн ап четтирген; эң улуг мөгелер дээш тускай шаңналдарны Өвүрден Оттук Доржукай база Тес-Хемден Ахмед Чаймаа деткикчилерниң шаңналын алганнар.
Маргылдааның бирги кезээниң соонда кожууннуң удуртулгазы хоочуннарны база хүндүлүг аалчыларны, мөге салыкчыларын, чарлакчыларны байлак аъш-чемниг дүъштеки чемче чалап хүндүлээн.
Улаштыр маргылдааның ажыдыышкынында кожуун чагырыкчызы Орлан Монгуш, Күчүтен мөге Эрес Кара-Сал баштаан шупту 10 хире мөгелерни, тренер башкыларны хүрешти, спортту сайзырадырынга киирген үлүг-хуузу дээш хүндүлел бижиктер-биле шаңнап-мактаан.
Кожууннуң хөгжүмчүлери, артистери, “Ак-көк Сүт-Хөл” деп солун ыр-шоорун, танцы-самын бараалгатканнар. Маргылдаа үезинде "Сүбедей" спорт ордузунга эр хиндиктиг чон база оолдарын эдерткен ТШО-нуң киржикчилери, аарыкчылар көрүкчүлер залының олуттарын долдур ээлепкени улуг чоргаарал.
Маргылдааның кол шииткекчизи Тыва Республиканың Начын мөгези Кайгал-оол Донгак, чарлакчызы Айдың Монгуш тулган тиилекчи дээш 128 шыырак мөгениң аразынга хүрешти чарлап эгелээннер.
Маргылдааның 8 шыырак дээн мөгелер аразынга кирген аттыг мөгелер рейтинг аайы-биле дараазында мөгелер-биле хүрешкеннер. Чаан мөге Сайын-Белек Түлүш, Улуг-Хемден аныяк шыырак мөге Александр Доржуну арга-дуржулгазы бедик болгаш хончу хүрежинге илдирткеш, октаан. Дараазында Барыын-Хемчиктиң шыырак мөгези Начын Хомушку, 2023 чылда Наадымга үжүүрлешкен Хартыга мөге Кайгал-оол Ондарны хончу хүрежинге, бедик бодалдыг база арга-хоргалыг эки белеткелдии-биле тиилээн.
Начын Хомушку 2023 чылда Наадымның тулган тиилекчизи Арзылаң мөге Мөңге-Эртинени шак-ла ынчаар 16 мөге аразынга тиилээн. Ынчангаш ол бо маргылдааның бир улуг маадыры болур. Дараазында Хартыга мөге Начын-Мерген Ооржак Кызыл кожууннуң аныяк мөгези Буянды Болатты хончу хүрежинге тиилээш, 4 шыырак мөге аразынче кирген. Дөрт шыырак мөге аразынче кирери-биле изиг-изиг, ачыр-дачыр хүрештиң түңнелинде бодунуң шыырак удурланыкчызы Ээрбектен кожуун чергелиг Начын мөге Начын Хомушкуну Сүт-Хөлдүң мөгези Аяс Монгуш октаан.
Шыырак 4 мөге аразынга Арзылаң мөге Сайын-Белек Түлүш хончу хүрежинге арганы мурнай кылгаш, Начын Хомушкуну октаан. Дараазында салыгда Сүт-Хөлден Хартыга мөге Начын-Мерген Ооржак база Сүт-Хөлден аныяк мөге Аяс Монгушту хончуга артык күштүүн көргүзүп тиилээш, ийи шыырак мөге аразынче кирген. Түңнел хүрешке Хартыга мөге Начын-Мерген Ооржак удурланыкчызы Чаан мөге Сайын-Белек Түлүштү хончу хүрежинге илдиртип, иде аарак олуртур идип октаан. Ынчангаш бо удаада Сүт-Хөл мөгези шүглүп үнген. Бо маргылдаага сүт-хөлчүлер сумулар аайы-биле онагларын ашкан мөгелерин деткип шаңнап-мактап турары кончуг шын-даа база өөрүнчүг-даа болган. Маргылдааның тиилекчилери база 1–8 чедир шаңнал кирген мөгелер тускай доктааттынган белектерни болгаш акша шаңналдарын алганнар.
Дараазында айда маргылдааны Улуг-Хем кожууннуң чагыргазы хүлээнип алган. Түңнелинде, хоочун мөгелерге, көрүкчүлерге база тулган деткикчилерге тыва хүрештиң ам-даа чаа тыныжы кирип, бурунгаар сайзыраары дээш силерге быжыг кадыкшылды база чаа-чаа сүмелерни киирериңерни күзеп, тыва хүреш сайзыразын дээш курайладывыс.
Алексей ЧАМБАЛ-ООЛ.
Чуруктарны интернеттен алган.
"Шын" №29 2024 чылдың апрель 17
![](https://sun4-22.userapi.com/impg/H9KpxRJ80mTslRAXHcsFnmDezqiE9W1h2Hc0Vg/G_VtSlCHsik.jpg?size=807x605&quality=95&sign=3706184cf815985d45a22f0c60e51653&c_uniq_tag=TAYmNIrfeuvBDqgOUBLowyc3PwEso7AaXiWSAEz20MM&type=album)
![](https://sun4-19.userapi.com/impg/NKvpm9bq_ZUB3oHGzJANPji2zN8yOSdTlnsWUw/Tjv0Aoj2evM.jpg?size=807x607&quality=95&sign=ab56eb47cd5019f074cb846fce2e2205&c_uniq_tag=KBI9NjZNMPAxGa_Z3R2j6SOlJlI7sGEAG6kyqCw8dPc&type=album)
![](https://sun9-38.userapi.com/impg/qReNVkfbnrQ4yQYC7QUPlNx63VpcZqXrJ_RnKQ/jqEk7QJvpU4.jpg?size=807x607&quality=95&sign=1816a5c320deb7b7a57464d7810ada6f&c_uniq_tag=mTj1VjFp8oUaGGY3h95KJDjE2fNAJQTLhMRfV41IpbI&type=album)
![](https://sun4-22.userapi.com/impg/zS0reGWCcIm3YdgOTcT7PylG1M4VUYEY6zeKwQ/MmTI54svZ34.jpg?size=807x607&quality=95&sign=db4d9c7e27baa48f277f90ef2543510c&c_uniq_tag=D8WxSNWHU6OY7W3vYuPe3rykaLM5SzyP0B_J9oDa7V0&type=album)
![](https://sun4-19.userapi.com/impg/vKL3iRw07QPlk8s2D6C5b1r4e75xi9XayzAKSA/YMXw5A1wvm8.jpg?size=807x552&quality=95&sign=22fbdd51f34efd953c538a0648cd8ee4&c_uniq_tag=IEhk2rmwlq8tc4FJS5QoVfTVBWIztyWiBw-YxgWnmp8&type=album)
![](https://sun4-21.userapi.com/impg/x6__VaKgatZwTanduA4cwcx_p3WCX9sIHKByNg/UogG9SyazLI.jpg?size=807x605&quality=95&sign=a721fbec66286edf449599ac4e897f71&c_uniq_tag=fz69MO-6JwURH909-abFSG42QX6AaD7I1bLcjLy_rns&type=album)
![](https://sun4-20.userapi.com/impg/g4z-NkAKW1m8a1OrbTGMjaLW7i_nAVCv4iDzwQ/t5V4L33gFVo.jpg?size=807x579&quality=95&sign=be4053cbff3541b59f9c3e73c748f3aa&c_uniq_tag=pPQvLMDgIiB8kPm4wRQBU--r3k6Sncxv7nVp33tJMz4&type=album)
![](https://sun4-21.userapi.com/impg/m7KkoxuwNUJUM9eCWNzpKockEnldNonwHO27xA/WoXMXNMP1xs.jpg?size=807x574&quality=95&sign=20f8e0f81901b86d83647905bafe1112&c_uniq_tag=FXDWhSMiaO69Ad8MzWsqXFTI0GuCmNp_Rr0RtoWln1o&type=album)
![](https://sun4-21.userapi.com/impg/QTKrICLHaKA0SIFz5_KHJxk3UXfSuHFKTIE2Pg/w5UgwtJBIF8.jpg?size=807x584&quality=95&sign=9fbc701ad64d38a9df1a4885a6e1daaf&c_uniq_tag=xiMcOspICn5TrgngizqVaGuTTD9uPNy6Y6JONGnWznY&type=album)
![](https://sun4-20.userapi.com/impg/M2V_J0VYCRXnFFBclYTGtT4-PMa_7JBjch28dA/l5snoNPf_kw.jpg?size=807x605&quality=95&sign=d55d4d741215fe86df61fb609e4f1aa0&c_uniq_tag=Qug4rekEzXIxGjAiJmFGevBzoeRk3Dg6Tjy4lELHdes&type=album)