Октябрь 10 – Бүгү-делегейниң психиктиг кадыкшыл хүнү
Бүгү-делегейниң психиктиг кадыкшыл хүнүн 1992 чылдан эгелеп демдеглеп эрттирип турар. Ооң кол сорулгазы — кижилерниң психиктиг кадыкшылын быжыглаары, сагыш аарыын болдурбас дизе, чүнү канчалза экил дээн чижектиг айтырыгларже чоннуң кичээнгейин хаара тудары.
ПСИХИКТИГ КАДЫКШЫЛ – кижиниң бодунуң бүгү арга-шинектерин ажыглап шыдаар, аңаа амыдыралчы стресстерни ажып эртип, ниитилелдиң хөгжүлдезинге үре-түңнелдиг үлүг-хуузун киирип ажылдаар база бодунуң амыдыралын тургузар чедиишкинниг чаагай байдалы болур. Шак мындыг эки психиктиг кадыкшыл кижиниң болгаш ниитилелдиң келир үезинге эки үндезин болур.
📢ПСИХИКТИГ КАДЫКШЫЛДЫҢ БАРЫМДААЛАРЫ:
- бүгү чүвениң үргүлчүлелдиин, доктаамалын бодап миннири болгаш бодунуң даштыкы, иштики делегейинге тааржып, бүрүнү-биле хүлээп алыры;
- хүн чурумун сагыыры, шын чемненири;
- спортка, күш-культурага хандыкшыыры;
- өг-бүле, эш-өөрү, кады ажылдап турар коллегалары болгаш төрелдери-биле хамаарылгага чаагай сеткилдиг байдалды тургузары;
- социал нормалар, дүрүмнер болгаш хоойлуларга дүүштүр бодун алдынарын бот-тускайлаң хыналдага тудары;
- бодунуң амыдырал-чорудулгазын планнап, ону амыдыралга боттандырып шыдаар болуру;
- амыдыралчы байдалдарның өскерлиишкиннериниң аайы-биле бодун алдынарын өскертип шыдаар болуру.
Кижиниң психиктиг кадыкшылын база ооң хөгжүлдезиниң чадазын, салгал дамчып келген өнчүзүн болгаш долгандыр турар культурлуг байдалды көрүп, үнелеп билир ужурлуг.
Хөгжүлдениң чадаларын ниитизи-биле мындыг хевирлиг бөлүктеп болур:
3 харга чедир
Бо үеде чаш уруг улуг улус делегейинге бүзүреп өөренир, кижилер биле чүүлдерниң олар чок-даа турда, бар болурун, үргүлчүлелдиин миннип өөренир.
3 хардан 6 харга чедир.
Чаш уругнуң бот-тускайлаң чоруунуң быжыгып эгелээни, бо үеде ооң өске кижилер-биле харылзаа тургузар арга-шинээ хевирлеттинер.
6 хардан 13 хар чедир.
Бо үеде бичии уругнуң мурнунда шиңгээдип алган билиглери быжыгар, оюн-тоглаа база хөйнүң аразынга чоруп турар үеде мөзү-шынарның кол үндезини хевирлеттинип эгелээр болгаш өг-бүледен дашкаар ниитилелге чаңчыгып эгелээр.
13 хардан 19 хар чедир.
Нарын үе деп санаттынар. Бо үеде мага-бот дүрген хөгжүп-сайзыраар болгаш, келир үеден манаашкыннары-биле холбашкан чөрүлдээлиг байдалдар тургустунуп келир. Бодунуң үе-чергезиниң үзел-бодалдарынга шуут чагыртып, ооң соонда шинчилээр, шенээр чадаже кирер болгаш ада-иезинден аңгыланып, бодунуң бот-тускайлаң алдынары, сорулгалары болгаш үзел-бодалдары тургустунар.
Школада, Кадык камгалал яамызы, янзы-бүрү социал албан черлери база шажын-чүдүлге ада-иелер болгаш ажы-төлдүң мурнунга тургустунуп келир нарын айтырыгларны шиитпирлээринге дуза кадар ужурлуг янзы-бүрү профилактиктиг программаларны ажылдап кылып турар. Ук программаларда колдуунда чонну өөредиринче болгаш хөгжүлдениң психологиязын эки билип алырынче угланган лекциялар, дискуссияларны организастаары көрдүнген. Шак мындыг программалар тускайлаң сагыш-сеткил хайныышкынныг, мага-бодунда кандыг-ла-бир кем ужун инвалид болган азы анаа эвес амыдыралчы нарын байдалдарда турар уругларлыг ада-иелерге онза ажыктыг болур.
📢ПРОФИЛАКТИКТИГ ХЕМЧЕГЛЕР
Психиктиг кадыкшыл адырында боттандырып турар профилактиктиг программалар үш кол сорулганы чедип алырынче угланган:
-тыптып турар сагыш аарыгларының санын кызырар азы эвээжедир;
-психиктиг аарыгларны чиигедир азы үргүлчүлелдиин кызырар;
-психиктиг аарыгларның кижиниң ажылдаар арга-шинээнге чедирип турар багай салдарын эвээжедир.
Дараазында үш чүүл кажан-даа дедир эгиттинмес болур: ҮЕ, СӨС, АРГА-ШИНЕК…
Ынчангаш үе чидирбе, сөстерни шилип чор, арга-шинектерни ышкынма…
Айлаң САРЫГЛАР,
Республиканың психиктиг аарыг улус эмнээр эмнелгениң психологу.
#Психология #Психиктигкадыкшылхүнү #Профилактика #Тыва #Тува #Шынсолун #Тывадыл #Тывамедээ #Tuva #Shyntuva