Май 9-та Виктор Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрынга Тыва Республиканың улустуң артизи Леонид Каң-оолдуң тургусканы чоннуң үрде манаан “Он бир” деп шиизин Ада-чурттуң Улуг дайынының Тиилелгезиниң 80 чылынга болгаш Ада-чурттуң камгалакчыларының чылынга тураскаадып көргүскен.
Бо шиини Тываның улустуң чогаалчызы Кызыл-Эник Кыргысович Кудажының “Он бир” деп чогаалынга үндезилээн. 1970 чылдарда режиссёр Кадр-оол Сагдының удуртулгазы-биле база тыва театрга салып турган. Ук шиини сцена кырынче эгиткени тыва дайынчыларның маадырлыг чоруунуң дугайында төөгүлүг сактыышкынны кадагалап арттырарынга база бир чугула базым болган.
Көргүзүгнүң эгелээр мурнунда театрның фойезинге дайын дугайында шүлүктерниң аянныг номчулгазын кылган.
Бо шииде Ада-чурттуң Улуг дайынының чылдарында Сурмичи суурну хостаан, улуг лейтенант Сат Бүрзекейге баштаткан он бир пулемётчунуң маадырлыг чоруунуң дугайында көргүскен. Олар бедик черге туруп алгаш, фашистерниң танкыларындан болгаш куяк машиналарындан камгалаар амыр эвес сорулганы күүседир ужурга таварышканнар. Тыва эки турачылар “амы-тынывыстан чарлып-даа тургаш, дайзынны эрттирбес бис” деп даңгыраан күүсеткеннер.
“Шиини улустуң чогаалчызы Кызыл-Эник Кудажының 95 чылдаан юбилейинге тураскаадып белеткеп эгелээн бис. Бир чыл дургузунда белеткел ажылын чоруттувус. Тиилелгениң 80 чылдаанында баштайгы көрүлдезин салыры кончуг таарымчалыг болду. Шиини документалдыг медээлерге үндезилеп бижээн. Ында чамдык аттарны өскертип каан” – деп, шииниң режиссёру Леонид Каң-оол чугаалаан.
Бо шиини ооң мурнунда-ла театрның сценазынга улуг артистер ойнап турган. Солун чүүлү ынчан шиини тургузарынга болгаш салырынга “Он бир” деп чогаалдың автору Кызыл-Эник Кудажы боду база киришкен. Оон бээр мынча чылдар эрткенде, шии сцена кырынче катап база эглип келген. Ынчалза-даа ону аныяк салгалдың артистери анаа-ла катаптап каан деп болбас. Чогаадыкчы бөлүк боттарыныы-биле улам солун болдурарын кыскан. Кол рольдарның бирээзи командир Бүрзекей Сатты Тываның улустуң артизи Олег Сат ойнаан. Шак мындыг кайгамчык маадырны актёрнуң ийи дугаар ойнап турары онзагай.
“Бо роль меңээ кончуг чоок болган. Бир дугаар “Дуруяалар” деп шииге Сат Бүрзекейни ойнаан мен. Мындыг төөгүлүг кижилерниң ролюн ойнаары дээрге канчаар-даа аажок улуг харыысалга-дыр. Бүрзекей Сат кончуг эки, ажык сеткилдиг, чогаадыкчы кижи дээрзин кырган-авам сактып чугаалап чораан. Ол аажок ырлаар кижи дижир” – деп, Тываның улустуң артизи Олег Сат чугаалаан.
Улуг төөгүнүң киржикчизин ойнаары кандыг-даа артиске улуг шылгалда болурун актёрлар демдеглээн. Ынчан өске кижиниң чуртталгазын кезек када чурттап эртер апаар. Ылаңгыя эки эвес кижиниң овур-хевирин ойнаары амыр эвес дээрзин национал театрның актрисазы Раволда Монгуш чугаалаан: “Шак ындыг рольду дораан-на ойнаптары болдунмас. Немец аян-биле чугааланыры, аңаа чаңчыгары кончуг берге болду. Ынчангаш немец кижиниң ролюн ойнаар дээш, бажыңга безин ук аян-биле үргүлчү чугааланып турган мен. Оон чоорту белеткел үезинде ынчаар чугаалап чаңчыга бердивис”.
Аныяк артистерге төөгүде арткан кижилерни сцена кырынга ойнаары кончуг улуг хүндүткел дээрзин Шораан Кужаан чоргаарал-биле чугаалаан: “Бир дугаарында шииниң маадырынга, ооң соонда биске тайбың дээрни арттырып каан өгбелеривиске хүндүткелди көргүзери чугула. Бо шииде шупту 11 пулемётчу тайбың дээр дээш дайын шөлүнге амы-тынын бергени харааданчыг”.
Баштайгы көргүзүг кончуг чедиишкинниг эрткен. Көрүкчүлер шииниң маадырларының салым-чолун боттарының эъди-кежинге эртип, сагыш-сеткилинге чоокка ап, каттыржып-даа, ыглажып-даа олурган. Оларның бирээзи театрның доктаамал аалчызы Юлия Донгак сагыш-сеткилди доюлдуруп келир төөгүлүг шии болганын демдеглээн: “Тыва эки турачыларның салгалдары болур кайгамчык салым-чаяанныг артистерниң ойнаан шиизин көргеш, канчаар-даа аажок чоргаарланып олурдум. Көрүкчүлерниң улуг-бичези, эр-кызы чокка сагыш-сеткилин хөлзедип, каттыртып, ыгладыпкан дээрге-ле бо шии көрүкчүлерниң чүректеринге дээпкени ол деп санаар мен. Мону көрген кижи бүрүзү дайынчы өгбелеривиске мөгейип, чоргаарланыр бис”.
Шак бо сактыышкынныг кежээге келген кижи бүрүзүнге улуу-биле өөрүп четтирдивис. Шиини ажылдап кылган, ойнаан театрның чогаадыкчы командазынга байырывыс чедирип тур бис – деп, төлевилелдиң киржикчилери демдеглээннер.
Бо шии бистиң тыва чонувустуң сүлдези бедик дээрзин бадыткап турар. Сцена бүрүзү төөгүнү чуруп көргүскен. Ынчангы-даа, амгы-даа дайынчыларның аарышкызын, хилинчек-човулаңын көрүкчү бүрүзү сеткилинге чоок ап, оларга өөрүп четтиргенин илереткеннер.
Чыжыргана СААЯ.
Ада ТЮЛЮШТУҢ тырттырган чуруктары.
«Шын» №18 2025 чылдың май 15
