Дагдыныкчы башкы кижи дээрге бодунуң арга-дуржулгазынга даянып алгаш, өскелерниң өзүлдезинге, ниитилел аразынга оларны төлептиг кижилер болуп хевирлеттинеринге үлүг-хуузун киирип чоруур кижи болур. Оларның бирээзинге спорт адырынга Делегей болгаш Россия чергелиг шылгараңгай чедиишкиннерлиг тыва оолдарның дагдыныкчызы Мөңгүн-оол Иргитти хамаарыштырып болур. Ол – Ак-Довурак хоорайның спорт школазының дээди категорияның тренери. Ук школада 26 чылдың дургузунда үзүк чокка элээдилерни спорттуң тевер-шанчар хевиринге өөредип чоруур. Ол 2019 болгаш 2022 чылдарда өөреникчилериниң шыырак түңнелдери-биле республиканың спортчу элитазынга “Тергиин тренер” деп атка төлептиг болган.
ЭГЕ АЖЫЛЧЫН БАЗЫМНАРЫ
“Ак-Довурак хоорайга бокс болгаш кикбокс секциязынче 5-ки класстан эгелеп барып эгелээн мен. Шериг албан-хүлээлгем эрттиргеним соонда, ажыл чок тургаш, ынак спорт школамче тренировкалап барып турган мен. Ол ынчан, 1997 чылда, мени тренер башкым Валерий Шожул-оолович Монгуш (амгы үеде хүндүлүг дыштанылгада) тренерлеп ажылдаар кылдыр киирип каан. Амгы үеге чедир башкымга өөрүп четтиргеним илередир-дир мен. Ол ышкаш ынак ажылымга ам-даа бараан болуп чоруур мен”.
МАКТАНМАС, БӨДҮҮН СЕТКИЛДИГ
Амгы үеде ооң өөреникчилериниң аразында РФ-тиң Делегей чергелиг спорт мастери 1 кижи база Россияның спорт мастерлери 6 кижи бар. Ол бодунуң болгаш ажылының чедиишкиннериниң дугайында көңгүс чугаалавас кижи болду. Ынчангаш ооң дугайында өөреникчилеринден болгаш чоок кижилеринден айтырып сонуургадывыс. Өөреникчилериниң бирээзи Ооржак Батый башкызының дугайында мынчаар демдеглеп турар:
“Башкымның сагыш-сеткили байлак кижи: өөреникчилеринге эриг баарлыг, дуза херек апарза, бир дугаар сагыш човап келир, орлан-шоваа, эрес-кежээ болгаш ажылгыр. Дыштаныр болгаш байырлалдар хүнү деп чүүл билбес. Спорт школавыска кажан-даа чеде бээривиске, башкывыс албан турар. Ынаар өөрүшкү-биле хүннүң-не барып турар бис, чүге дизе башкывыс бисти кезээде манап турар деп билир бис.
Спортка белеткенири-биле биске бүгү-ле таарымчалыг байдалдар тургузар дээш бодунуң чыып алган акшазы-биле чылдың-на залывысты септээр: ханаларын чылыглап, дескилээр, батареяларын солуур, уругларга болгаш оолдарга чунар болгаш солуттунар өрээлдерни база кылып берген. Ай санында оолдарның чаштарын база таарып бээр.
Хууда сайгарлыкчылардан дилеп тургаш, биске спортчу дериг-херекселди база үргүлчү четчелеп бээр. Ынак башкывыс бодунуң сөөлгү акшазы-биле безин бисти маргылдааларже чедиргеш келир. Маргылдаа үезинде бисти чемгерер, эът-кеживис аарый бээрге, нугуп бээр, 24 шак дургузунда бисти карактаар дээш орта уйгу-дыш көрбейн баар. Башкым ышкаш элээдилерге бокс болгаш кикбоксинг өөредир тренер болур мен. Ооң үлегери-биле мен база ёзулуг эр кижиниң мөзү-бүдүжүн келир үеде өөреникчилеримге үлегер кылдыр көргүзүксээр мен.
Мөңгүн-оол Холай-оолович бергелерге кажан-даа дүжүп бербес кылдыр бисти даады өөредип чоруур. Оон ыңай амыдырал-чуртталгада ёзулуг эр кижиниң туружун ээлеп, чер-чуртувусту болгаш өг-бүлевисти, чаңгыс чер чурттугларывысты камгалап чоруурун бо-ла чагыыр.
Чамдыкта бисти кончуптар, шүгүмчүлептер үелери бар. Ол дээрге частырыглар-биле ажыл база оон-даа эки, шыырак түңнелдер чедип алзын дээш шыңгыы хамаарылгазы болур. Ынчангаш ооң шүгүмчүлелин частырыгларывыс эдип алыр дээш хомудал чокка хүлээп алыр бис. Хүндүлүг башкымның ачызында Россияның кикбоксинг маргылдааларынга тиилеп, Россияның спорт мастери деп хүндүлүг атка база төлептиг болуп чор мен”.
МЕРГЕЖИЛИНГЕ БЕРДИНГЕН
“Тывага элээдилерни ылаңгыя тевер-шанчар спортка өөредип алыры чиик. Спортка салым-чаяанныг ажы-төл хөй болганындан ажылымче үргүлчү далажыр мен. Кежээ удуурда-даа, чыдып алгаш, миннип кээримге-ле, спортчу оолдар-уругларымны бодап, эртенги хүннүң белеткелин планнап турар мен. Чылдың хөй кезии ажылымга азы ыңай-бээр маргылдааларга-ла эртип каар” – деп, Мөңгүн-оол Холай-оолович чугаалаарга, ооң ажылынга ынаан болгаш бердингенин кижи эскерип каар.
АЖЫЛЫНДА БЕРГЕЛЕР
“Оолдарны маргылдааларга белеткеп алырга, Тыва иштинде турнирлерже чедип алыр акша-хөреңги айтырыы бичии берге болур. Ынаар киржирде, боттарының азы деткикчилерниң дузазы-биле чоруур апаар. ТР-ниң Спорт яамызындан чурттуң улуг маргылдааларынче акша-көпеекти үндүрүп берип турары дыка улуг деткимче. Сөөлгү 10 чылдарның дургузунда спорт дыка сайзырап турар. Республиканың спорт школаларын ТР-ниң Спорт яамызының эргезинче киириптерге, Тывадан дашкаар маргылдаалаары черле деткимчелиг апарган”.
ТРЕНЕР КИЖИ КАНДЫГ БОЛУРУЛ?
“Тренер кижи, бир дугаарында, кижизидикчи ада болур ужурлуг. Өөреникчилеринге эки-бакты ылгап өөредир, чалгааны болгаш коргуушкуннарны ажып эртеринге дузалажыр. Ооң соонда оларның эмчизи, психологу, повары, дузалакчызы дээш оон-даа өске. Оон ыңай ада-иелер-биле база чоок болуру чугула. Олардан өөреникчизиниң хүн чурумун, уйгу-дыжын үргүлчү айтырып, олар-биле кады чоок харылзаалыг болур болза, өөреникчи черле чедиишкинниг болур”
БАШКЫНЫҢ ӨГ-БҮЛЕЗИ
Мөңгүн-оол Холай-оолович – бир кыс уругнуң база үш оолдуң ачазы, өөнүң ишти Саида Мөңгүн-ооловнаның идегелдиг чөлеңгиижи. Өөнүң ишти Саида Мөңгүн-ооловна – Ак-Довурак хоорайда немелде өөредилге чериниң башкызы. Улуг уруу Аржаана 25 харлыг, ТывКУ-да эрге-хоойлу салбырының магистратуразының сургуулу. Үш оолдарының улуу Айдаш 22 харлыг, Кызылдың орук-транспорт техникумунда доозукчу курстуң сургуулу. 2 дугаар оглу Сүктер 9-ку класстың өөреникчизи, ачазы-биле кады спортка белеткенип, маргылдааларга киржип чоруур. Хеймер оглу Чингис-Маадыр 6 харлыг, уруглар садынче барып турар.
Саида Мөңгүн-ооловнаның өөнүң ээзи болгаш уругларының ачазы Мөңгүн-оол Холай-ооловичтиң дугайында чоргаарал-биле чугаалаан:
“Өөм ээзи – быжыг чөлеңгиижим, кады 26 чыл дургузунда эгин кожа өг-бүле болуп чурттап чоруур бис. Шак мындыг эштиг болганымга ооң ада-иезинге өөрүп четтирдим! Ажыл-ижинге чеже-даа чай чок, ыңай-бээр маргылдаалап чоруп каар-даа болза, бичии-даа хостуг үезинде меңээ, бажың ажылынга үргүлчү дузалажыр, холу чемзиг. Спортчу кижи болгаш, арага-таакпыдан хоорук. Хөй ажы-төлдүг өг-бүлеге ооң ада-иези шыңгыы кижизидип өстүрүп каан. Ынчангаш оолдарынга шыңгыы негелделиг, оларны үргүлчү спортче хаара тудуп чоруур. Кыс уругларга болгаш улуг назылыгларга энерел сеткилдиг, чаштарга ынак болгаш дузааргак кижи. Уругларывысты эш-өөрүнге болгаш өскелерге хора чедирбейн, өжээргек, адааргак сеткилдерден ырак болурун чагыыр. Ол ышкаш кижилерге дузалажып, улугну хүндүлеп, чаштарны карактап, бергелерге торулбайн, шыдамык болурун үргүлчү чагыыр кижи” .
Алиса ДОНГАК чугаалашкан.
Чуруктарны маадырның хууда архивиден алган.
