Сактырга-ла, часкы үелер, чайның эге айлары кижиниң тура-соруун, шыдамыын, туруштуун шылгап турар дег. Өрт халавы, улуг суг кижиниң эң баштайгы шылгакчылары бо. Ол удур туржуушкунга чүгле быжыг белеткелдиг, хай-халаптарга кезе шавыышкын берип шыдаптар шинектиг тала тиилекчи болуп болур. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг өрт айыылы ам-даа улуг деп чүүлдү хөлчок эки билип, аңаа удур онза чурумнуң хуусаазын ийи удаа узуткаанын бойдустуң ала-чайгаар күштеринге удур ооң шыңгыы демисели деп көрүп болур. Өртке, үерге удур онза чурумнуң хуусаазы төнгенде, чүгле ынчан огулуг түңнелдерни үндүрүп болур.
Тываның регионалдыг диспетчер албанының дыңнадып турары-биле алырга, изиг-халыын хүннер республикага ам-даа доктаар. Ынчап келирге, өрт айыылы дам улгадыры чугаажок. Регионнуң Баштыңы чурттакчы чонга кыйгы салып, арга-арыг киреринден ойталаарын дилеп турары ужурлуг. Статистика сан-чурагайларындан алырга, улуг өрттерниң хып үнгениниң чылдагааны — өжүрбейн октапкан таапкы артыы, сереңги, кадат чок калган одаглар болуп турар. «Бойдусче үнүүшкүннү соңгаарладып кааптыңар, өртең төжектерниң орнунга ногаан арга-арыгже кирери магалыг болгай»— деп, ол кыйгырып турар.
Өртке удур хемчеглерни сагыыры берге эвес-тир ийин. Арга-арыгларның, ховуда одар-белчиирлерниң, тарылга шөлдериниң, чурттакчылыг черлерниң кыдыын өрт дамчывас кылдыр трактор-биле аңдарып, кургаг оът-сигенден аштап-арыглаары, улус-чоннуң ортузунга профилактика болгаш суртаал ажылын күштелдирери-дир. Ында кижи бергедежир чүве чок ышкаш.
Бо хүннерде републиканың девискээринде 0,4 га черде ийи арга-арыг өртү болган. Улуг-Хем кожууннуң Арыг-Бажы арга-арыг даамылының девискээринге хып турган өрттү өжүрген. Каа-Хемниң Бүрен-Хемге болган өрттү база. Чөөн-Хемчик кожууннуң Баян-Тала суурунуң чөөн талазынга хову өртүн база өжүрген.
Агаар медээчилериниң дыңнадып турары-биле алырга, бо хүннерде Кызыл, Эрзин, Каа-Хем, Таңды, Чеди-Хөл болгаш Улуг-Хем кожууннарның девискээринге өрт айыылы бедик болуп артар.
«Онза байдалдар яамызының Кол эргелели-биле кады хөделиишкиннеривисти каттыштырып тур бис. Республиканың 147 суурунуң чанында камгалал чалдарын чаартывыс” — деп, В. Ховалыг бодунуң кыйгырыында айтып турар.
Июнь 21-ге чедир республикага өртке удур онза чурумну узатканын айтып каалы. Ооң дургузунда одаг кыпсыры, кургаг оът-сиген, бок өрттедири шуут-ла хоруглуг.
Артур ХЕРТЕК.
Чурукарны интернет четкизинден алган.
"Шын" №42 2023 чылдың июнь 10
