Чаа шии
Октябрь 30-де Тываның национал ойнаар-кыстар театрынга чаа шииниң хүлээп алыр комиссияга дужаалдазы болган. Аңаа режиссерлар, критиктер, артистер, журналистер киришкен.
“Хат-биле чугаалажыр Сайын эр” деп шииниң автору болгаш тургускан режиссеру “Алдын маска” деп театр уран чүүлүнүң дээди шаңналының дөрт дакпыр эдилекчизи, Бурятияның культуразының алдарлыг ажылдакчызы Эрдени Жалцанов. Аялгазын Бурят Республиканың Чазааның культура болгаш уран чүүл адырының күрүне шаңалының эдилекчизи Моолдан Баттулга Галмандах, ойнаар-кыстарның хеп-сыны болгаш боттарын дерип кылган чурукчузу Бурятияның уран чүүлүнүң алдарлыг ажылдакчызы Ольга Акимова, хореограф– Даваадорж Энхбаатар.Көрүлде мурнунда режиссердан каш айтырыглар салыр аргалыг болдувус:
– Тыва театрга шии салыр дээн бодуңарның шилилгеңер бе азы чалалга ёзугаар келдиңер бе?
– Чалалга ёзугаар күзелдиим-биле келдим. Беш чыл бурунгаар Бурятияга болган фестивальга Тываның ойнаар-кыстар театрының артистери киржип кээп чорааш, бо шиини көрген улус. Ынчан ону боттарының театрынга салган болза деп, чугаалап турганнар. Оон уттундура берген турган. Ам бо-дур, бир ай бурунгаар бо театрдан долгап келгеш, шиини салыр кылдыр чалаарга, дыка амырап келдим. Шииниң бүгү материалдыг кезээн садып алдылар. Бодум Моолдан хореограф Даваадорж Энхбаатарны чалап алдым. Ооң-биле чаңгыс эвес шиилерни тургузуп турган болгаш, кады ажылдап өөрени берген, билчиривис кончуг.
– Шиини боду бижээш, тургузуп турар режиссерлар ховар болур. Силерге бо шиини бижиир чылдагаан чүден үнгенил?
– Бо шиини бижиир дугайында бодал мени шагда-ла амыратпайн турган. Бистиң Мурнуу Бурятияга XVIII–XIX чүс чылдарда бөдүүн көшкүн чон аразындан кончуг дээн кайгал, дидим, эрес эрлер үнүп турган. Олар Манчжур кыдаттың бай нояннарының ядыы чонну кайы хире дарлап, хилинчектеп турарынга удурланып, байларның чылгызын оорлааш, бөдүүн чонга үлепкеш, боттары чүнү-даа албас турган. Ол дугайында төөгүлүг чугаалар салгалдан салгалче дамчып келген. Мен ол төөгүнү дыңнааш, “Хат-биле чугаалажыр Сайын эр” деп шиини бижээн мен. Ол шиини 2017 чылда Улан-Удэге тургускан мен. Аңаа шиим үр болбаан. Бо хүнде мен сеткилим ханызындан Тываның ойнаар-кыстар театрының коллективинге өөрүп четтиргенимни илередир-дир мен. Чүге дээрге бодап алган бодалым ёзугаар шиини маңаа тургузар күзелимни боттандырар арганы бердилер. Шииниң бо театрга төрүттүнгенинге канчаар-даа аажок өөрүп тур мен.
Шииниң кол утказы тыва көрүкчүге чоок тема чүве. Бурунгу өгбелеривис аразындан моол-даа, бурят-даа, тыва-даа чоннуң сайын эрлери төрээн чер-чурту дээш, чонунуң хосталгазы дээш, байларга удурланып, эрес-дидим чоруун көргүзүп чораан дугайында маадырлыг чугаалар төөгүде арткан. Силерниң база 60 маадырларыңар турган болгай. Бо шииде база шак-ла ол ышкаш төөгү, чүгле маадырларның аттары аңгы дээрден башка.
– Шиини маңаа тургузарынга бергедээшкиннер турган ирги бе?
– Кандыг-даа бергедээшкин турбады. Хыым ханып ажылдадым. Чаңгыс неделя дургузунда шиини салдывыс. Мындыг кыска үе иштинде салыптар мен деп бодавадым. Ынчалза-даа театрның артистериниң профессионал деңнелиниң бедии, коллективтиң чаңгыс кижи дег демнии, ажылынга бердингени меңээ дыка улуг деткимчени берди. Черле ынчаш, бо артистер-биле ажылдаары меңээ дыка эргим. Бир дугаар бо коллектив-биле он чыл бурунгаар танышкан мен. Ынчан бо-ла театрга “Пор-Бажыңның чажыттары” деп шиини салып турганывысты көрүкчү сактыр боор. Ол үеден бээр сеткилимде чылыг сактыышкыннарны арттырган улус бо. Тывадан дашкаар өске хоорайларга таваржы бергенивисте, акы-дуңмалышкылар ышкаш сагынганывыс чидир куспактажып шаг боор улус бис. Каяа-даа чораанымда, Тываның ойнаар-кыстар театрының артистерин үлегер кылып алгаш, чугаалап чоруур кижи мен. Ам чана бергеш, база бодумнуң артистеримге бо театрны мактап чедер мен.
– “Алдын маска” шаңналының эдилекчизинден мындыг үнелел дыңнаары бистиң артистеривиске дыка-ла өөрүнчүг боор деп бодап тур мен. Олар дээш бодум база өөрүп олур мен.
– Хамыктың ужуру “Алдын маскада” эвес чүве-дир ийин. Бир эвес коллектив демниг, бот-боттарын хүндүлежип билир, театрга шын-на сеткилинден ынак, театр дээш сагыш аарып чоруур, аңаа долузу-биле бердинген коллектив-биле ажылдаары кандыг-даа режиссерга аас-кежик-тир. Шак ындыг коллектив-биле чүнү-даа, кандыг-даа солун ажылды кылып болур. Тываның ойнаар-кыстар театры шак ындыг коллектив дээрзин ийи удаа келгеш, көрдүм. Оларга четтирдим. Моон-даа соңгаар чогаадыкчы чедиишкиннерни күзээр-дир мен. Бо театрның келир үеде планнары улуг, удавас эде чаартылгалыг септелгези база эгелээр деп турар. Ооң соонда ат-сураа делгереңгей режиссерларны чалап тургаш, дыка хөй солун ажылдарны кылыр деп барган театр-дыр. Бир катап база бир солун ажылды кылыр боор бис деп идегеп тур мен. Үе көргүзер – деп, сураглыг режиссер чугаалады.
Шии эгелээр мурнунда Тываның ойнаар-кыстар театрының уран чүүл удуртукчузу Айдыс Чадамба сөс алгаш, “Бо чылын бистиң республикавыста 60 маадырларның тура халыышкынының юбилейлиг чылын демдеглеп эрттирип турар болгай. Ынчангаш бо шиини бис хосталга дээш, бөдүүн араттарның дең эргелиг аас-кежиктиг амыдыралы дээш туржуп чораан маадырлыг ада-өгбелеривиске тураскаадып, салып турарывыс бо. Шиини маңаа салырынга “Уругларга театр” деп федералдыг программа деткимчени берген. Ооң мурнунда ол-ла программа-биле бистиң театр “Ирей болгаш далай” деп тоол база “Төрээн дылым дилеп чор мен” деп шии салдынган. Бо үш дугаар шии болуп турар” – деп таныштыргаш, чыылганнарны көрүлдеже чалаан.
Шииде аялганың күштүү, тыва дылда очулганың чечени болгаш режиссернуң тускай тывыышкыннары кижиниң кичээнгейин дораан хаара туда бээр...Сайын эрниң чонунга, ада-өгбезинге берген даңгыраанга шынчызы, дээр – Ада чер – Иениң килеңи...
Чогум кандыг шии дээрзин көрүкчү боду барып көөр болза эки.
К. МОНГУШ.
Авторнуң тырттырган чуруктары.
“Шын” №83 2023 чылдың ноябрь 1
