«ДХАРМА-ДАРЫМА» ОЧУЛГА ТӨВҮ
Сака Даваа Ыдыктыг айда
Эргим номчукчу!
Бо чылын май 28-те Сака Даваа Ыдыктыг айның 1 чаазы эгелээн.
Сарыг шажынның улуг байырлалы – Сака Даваа айының 15 чаазының бүдүүзүнде чонувуска Бурган Башкының намдар-төөгүзү болгаш буянныг чоруктар делгерээн бо айның дугайында Цультим Тайи башкының берген өөредиинден кезек үзүндүлерни чонувуска бараалгадыр-дыр бис.
Ыдык ай, Буянныг Ак ай деп үнелеп, адап турарывыс бо хүннер – 2025 чылда май 28-тен июнь 25-ке чедир уламчылаар. Буянныг херектер, чаа билиглер болгаш сүлде-сүзүк быжыглаар айывыста бүгүдеге быжыг тура-сорукту, чаартыкчы хөөннү болгаш буянче соксаш кынмас чүткүлдү күзээр-дир бис!
Дхарма-Дарыма аттыг Очулга төвүнүң кежигүннери болгаш башкының өске-даа өөреникчилеринден.
САКА ДАВАА АЙЫНЫҢ ДУГАЙЫНДА
Ыдыктыг Будда Шакьямуниниң бо өртемчейге чаларап келгеш, 12 буянныг үүлезиниң иштинден чугула дээн буянныг үүлезин көргүскен айның эге хүнү. Бо айны Бурган Башкы Будда Шакьямуниниң ыдыктыг болуушкуннары-биле хамаарылгалыг болганы-биле Ыдыктыг ай кылдыр санаар.
Бурган Башкының бо чер кырынга кажан чаларап келгенин билир боор силер. Канден Оранындан бо чер кырынга келгеш, амылыг амытаннарга шын орукту айтып көргүскен 12 буянныг үүлези бар. 12 буянныг үүлезинге: 1) Канден Оранындан чамбы-дип оранынче чаларап батканының буянныг үүлези; 2) Иезиниң уруг савазынче киргениниң буянныг үүлези; 3) чырык чер кырынга бодараанының буянныг үүлези; 4) карачал эртемнерге мергежээниниң буянныг үүлези; 5) кадын алыр үезиниңбуянныг үүлези; 6) очалаңдан ойталаашкын сеткилди бодаратканыныңбуянныг үүлези (“сагыл-саймаар четтиргениниң буянныг үүлези” деп база чугаалаар); 7) 6 чыл иштинде берге дадыгыышкыннарны эрткениниңбуянныг үүлези; 8) Бодхи ыяш баарынга “очур олбуунче” (дорт утказы: сиген кырынга; судур-номда: “Бодхиниң чүрээнче чалараанының буянныг үүлези” дээр); 9) Мараны базып тиилээниниң буянныг үүлези (Мара: Хевирлер оранында буян кылырынга шаптык кадып турар амытан); 10) Чырыткы деңнели четкениниң буянныг үүлези; 11) Өөредилгениң Хүртүзүн долгаанының буянныг үүлези; 12) чыргалаңче чалараан(паранирвана) буянныг үүлези – мындыг үүлези бооп турар.
Ол 12 буянныг үүлелериниң иштинден Бурган Башкының төрүттүнгени, Будда деңнели четкен үези болгаш Будданың бурганнааны – бо 3 буянныг үүлелериниң чаңгыс хүнде таваржып турары-биле бо айны Ыдыктыг ай деп санап турар.
Бо айны Сака Даваа деп адап турары “Сака” – сылдыс ады айның 15 чаазында дүне долу ай-биле катай үнүп кээр сылдыстың ады. Даваа (төвүт сөс) – “ай” дээн.
Бо айда чүнү канчаарыл? Кылыр-ла чүве – буянныг үүле кылыр. Бо айда улус янзы-бүрү тариналар номчуур, «Ом мани падма хум» (дээн ышкаш); нюңнеёзулалын (нюң - дорт очулгазы: чемни эвээжедир; сагыл) бо айда кылып турар – улуг арыглаашкын, улуг ай дээш; ол ышкаш бо үеде Махаянаның соржоңун база даң бажында тургаш, 8 сагылды сагып турар; ол ышкаш өске-даа даштында буяннарны кылып турар: ол дээрге амылыг амытаннарның тынын камгалап, оларны өлүмден хостаар дээн хевирлиг (чижээ, балыкты саткаш, сугже киир салыр, ол ышкаш аш дириг амытаннарны чемгерер) – оон-даа өске буяннарны бо айда кылып турар. Ол ышкаш өске буяннар: кижилер (бодунуң) сагыш-сеткилин арыглап, бо айда болдунар шаа-биле черле туттунар болза эки, ниити мөзү-бүдүш, мөзү-бүдүштүң иштинден 10 кара нүгүлден болдунар шаа-биле ойталап, ооң иштинден эът чивейн, чүгле ак чемнер-биле чемненир болгаш арага ишпес – бо айны ынчалдыр эрттирип турар. Эът чивес деп чаңчыл дыка күштүг, шаандан бээр (өске-даа) буддист чоннар сагып чоруур улуг чаңчыл, эът чивес болза, кончуг эки бооп турар, кижиниң бодунга-даа, кадыкшылын бодап-даа кээр чүве болза, оода чадаарда, 15 чаазынга чедир эът чивес болза эки, улуг буян болур.
Бо айда Будда Шакьямуниниң, Бурган Башкының намдар-төөгүзүн таныштырары кончуг чугула болгаш кылыр ужурлуг чүүл болуп турар.
Бурган Башкының намдар-төөгүзү дээр болза, “намдар” деп чугаалап турары онзагай: Бурган Башкының дугайында дыңнаарга, сагыш-сеткилге хосталганың үрезинин тарып турар болганда, Будданың төөгүзүн безин дыңнааш, Улуг Оттуушкунче кижи чоокшулап турар. Ынчангаш «Бурган Башкының намдар-төөгүзү» деп чугаалаар, ол колдуунда Бурган Башкы болгаш ыдыктыгларга хамааржыр.
Бурган Башкының төөгүзүн чугаалаарда, үш хевирге даянып тургаш тайылбырлаар апаар: 1) бойду-сеткил деп үзел-бодалды бодунга төрүттүндүргени; 2) санаттынмас үш кальпа дургузунда бүгү амылыг амытаннарга өргүл кылып, хора чедирбейн, мөзү-бүдүш болгаш шыдамык чорук, чүткүл, бүдээл (даяан) /боттандырып/ болгаш мерген угаан /чедип алганы/; 3) төнчүзүнде Бодхи ыяштың баарынга Будда деңнели четкени – деп албан мындыг үш хевирге чарар.
Бурган Башкы бир-ле дугаарында тамы оранынга бодунуң эжинге хамаарыштыр бойду-сеткилди төрүттүндүрген деп турар. Ынчан тамы оранындан хосталгаш, ол бойду-сеткилди улаштыр Бодхисаттвалардан өөренген деп турар. Өске номнарда бир-ле дугаар бойду-сеткилди Шакьямуни деп аттыг Буддага кат-чимис өргээш, даңгырак-йөрээл салган дээн. Ол салган йөрээлин бис кезээде номчуп чоруур бис: "Силер ышкаш мага-боттуг болуйн, Силер ышкаш долгандыр хүрээлеңниг болуйн. Силер ышкаш чаагай шынарларлыг болуйн, келир үеде чүгле Силер ышкаш болуйн!". Салган йөрээлдеринден бойду-сеткил ынчалдыр тыптып келген.
Бойду-сеткилди төрүттүндүргеш, аразында үш санаттынмас кальпа дургузунда буддалардан өөренген, төнчүзүнде барып Будда деңнели четкен деп турар. Күзелдер оранынга эвес, Хевирлер оранында Омен деп турар черге бодунуң дээди хуулгаан мага-бодун чамбы-диптиң ораннарынче чорудуп, амытаннарга дузалажыр кылдыр келген. Ынчангаш /Бурган Башкы/ шагда-ла Будда байдалы чеде берген турган, амылыг амытаннарга дузалажыр дээш, шак-ла ындыг хевир көргүскен деп турар.
Канден оранындан бо чер кырынче чаларап бадып кээр бетинде мындыг төөгү бар. Муң буддалар бо кальпада бодунуң Будда деңнели чедип алыр черлерин шилип турар үеде, бир, ийи, үш дугаар буддалар кижилерниң назы-хары 40–30–20 муң хар турар үелерде Будда деңнели чедип, Будданың Өөредиин бээр кылдыр даңгыраглаан. Кижилерниң назы-хары 100 харлыг турар үеде өске Бодхисаттвалар даңгырак берип дидинмээн. Ынчан Будда Шакьямуни даңгыракты берген: “Кижилер 100 хар чедир чурттаар үеде келгеш, Будда деңнели четкеш, амылыг амытаннарны өөредир мен” – дээн. Кижилер 100 харлыг турар үе дээрге: кижилерниң буяннары эвээш, меге үзел-бодалдарлыг, нүгүл кылырындан кортпас, сагыш-сеткили баксырап калган дээш оон-даа өске дыка хөй байдалдары-биле буураашкынның беш хевири кээп турар үени барымдаалааш, өске буддалар дидинмээн.
Будда Шакьямуниниң бо чер кырынга чаларап келгени дээрге, бо чер биске, 100 чыл чурттаар амылыг амытаннарга, Бурган Башкы энерел-кээргел сеткилин бир дугаар оттургаш, Канден оранынданДамба-Тукар деп аттыг, Дээдилерниң Шыпшык-Бажы, ындыг Бодхисаттва бо чер кырынче чаларап баткаш, Иезиниң иштинче киргеш, төрүттүнгендеп турар.
Иези Майяның дүжүнде оң талакы быктынче ак чаан кирген ышкаш болган. Будда Шакьямуниниң адазының чурту Капилаваста, амгы үеде Непалда Капилавасту деп хоорай бар. Ынчан адазы улуг эвес хаан чораан. Иези бодумнуң чуртумга божуп-чиигээр мен дээш бар чыткаш, Лумбини деп черге божуп чиигээн. Бурган Башкы төрүттүнүп келгеш, дөрт чүкче чеди-чеди баскаш, холун өрү көдүрүп алгаш: “Бо черде кижилерниң эң-не дээдизи мен-дир мен”– деп сөглээн дээр. Дөрт чүкче чеди-чеди базарга-ла, баскан черинден бадма чечектер частып үнүп турган. Ынчалдыр Бурган Башкы төрүттүнүп келген.
Төрүттүнериниң бетинде көөр улус ачазынга кичээндирип чугаалаан: “Бо кижи келир үеде өг-бүлезинден чорупкаш, Будда деңнели чеде бээр, келир үеде бүгү делегейниң хааны апаар” – дээн.
Бурган Башкының карачал эртемнерге тергиидээни. Ганджур (Канчыыр) иштинде дыка хөй судурларга даянган Будданың намдар-төөгүлери бар. Ында чугаалап турары Бурган Башкы бичии турар үезинде-ле сөс айтып бээрге, санны өөредип турар үеде сан-үжүк башкылары санны шуптузун өөредип кааптарга, Бурган Башкы: “Ол-ла бе? төнген бе?” – деп айтырарга, башкызы: ”Бо чер кырында өөредир сан эртемин төндүр өөреттим” – дээн. “Мен силерге улаштыр өөре- дийн” – дээш, бо өртемчейде чок сан санаашкынын айтып эгелээш, хоозун-куруг шынарже киир айыткан деп турар. Үжүкке хамаарыштыр база кайгамчык эртемниин көргүскен. Ынчангаш Бурган Башкы бичии турган үезинде-ле мындыг кайгамчык шынарларлыг, карачал эртемнерге мергежээн, эртем-билиг талазы-биле тергиидей берген.
Ынчангаш Сака-Даваа айында эки буянныг үүлени кылып, нүгүлдүг үүледен ойталап, черле боттуң болгаш өскелерниң сайзыралы дээш, иштики болгаш даштыкы сайзыралы дээш кызарын күзээр кижи-дир мен.
Геше Цультим Тайи башкы.
Чурукту интернеттен хоолгалаан.
"Шын" №22 2025 чылдың июнь 12