Амгы үеде республикада 226 школа назыны четпээн уруглар албан черинде 26 муң ажыг уруг хаара туттунган. Оларның аразындан 15 уруглар албан чери чаартылгалыг (инновациялыг) шөлчүгеш болуп ажылдап турар дугайында Москвада школа назыны четпээн өөредилгениң педагогиктиг академиязының даңзызында демдеглеттинген. Бо чылын Өвүрнүң Солчур суурунда “Салгакчы” уруглар сады кончуг солун төлевилелди ажылдап кылгаш, ук академияның эксперттериниң бедик үнелелин алгаш, Тывада 16 дугаар инновациялыг шөлчүгеш деп санады берген.
Солун төлевилелиниң боттандырылгазының болгаш ниити “Салгакчы” уруглар садының ажыл-чорудулгазының дугайында эргелекчизи Саида Монгуш мынчаар таныштырды:
– Бистиң “Салгакчы” уруглар садында 4 бөлүкте 75 чаштар хаара туттунган. Оларның-биле 8 кижизидикчи башкы, 4 специалист, 1 ыры-хөгжүм башкызы, 1 үш-культура башкызы болгаш өске-даа ажылдакчылар, ниитизи-биле коллективте 28 кижи демниг ажылдап турар бис.
2024 чылда чарлаттынган Өг-бүле чылынга база Тываның күрүнениң “Саян” ыры-сам ансамблиниң (театрының) тургустунганындан бээр 55 чыл оюнга тураскаадып "Бистиң чаңгыс чер чурттугларывыс – бистиң чоргааралывыс" деп төлевилелди ажылдап кылгаш, боттандырып турарывыс бо. Бо төлевилелде уруглар садында кээп турар чаштарывыстан эгелээш, оларның ада-иелери, башкылар, кожуун чагыргазы болгаш кожууннуң өөредилге эргелели – шупту демниг киржип турар.
Чүге “Саян” ансамблиниң юбилейинче кичээнгей салган дээрге, бистиң Солчур суурдан укталып үнген салым-чаяанныг артистеривис ол ансамбльдиң киржикчилери, хоочуннары болуп турар. Өзүп олурар салгалдарга, салым-чаяанныг чаңгыс чер чурттугларывыс дугайында катап база сагындырып, чоргааралывысты илередип, чаштарның уран чүүлге сонуургалын оттурар сорулгалыг төлевилелди кылган бис.
Ук төлевил-биле суму, кожуун, республика чергелиг– үш чадага янзы-бүрү хемчеглер эрткен. Март айда Солчур суурнуң А. Тугур-оол аттыг культура бажыңынга "Бистиң чаңгыс чер чурттугларывыс– бистиң чоргааралывыс" деп кончуг солун республика чергелиг эртем-практиктиг конференция болган. Аңаа аңгы-аңгы шөлчүгештерге «Бистиң аймактың алдарлыг театр артистери», «Бистиң аймактың алдарлыг профессионал уран чүүлдүң болгаш культураның ажылдакчылары», «Бистиң аймактың алдарлыг бот-тывынгыр артистери» деп уругларның болгаш оларның ада-иелериниң чогаадыкчы шинчилел ажылдарының төлевилелдерин сайгарып чугаалашкан. Оон аңгыда “Саян” ыры-сам театрының делгелгезин чонга бараалгаткан. Төлевилелдиң кол киржикчилери – бистиң уруглар садының улуг бөлүктүң чаштары ук ансамбльдиң баштайгы репертуарындан “Агитатор”, “Колхозчу мен”, “Чеди-Тей” деп ырларны болгаш “Матпадак”, “Аъдым”, “Ээлдек шыңгырааш” деп танцыларны шыдаар шаа-биле көргүскеннер.
Бо болган хемчегге ол үеде Тываның национал архивиниң директорунга ажылдап турган амгы үеде ТР-ниң ДХ-ниң депутады Белекмаа Муңге, Солчурнуң суму даргазы Радик Монгуш, Өвүр кожууннуң өөредилге эргелелиниң даргазы Мариса Начын болгаш өске-даа чалаттырган аалчылар байыр чедириишкиннерин чедирген. Ол ышкаш аңаа "Саян" ыры-сам ансамблиниң хоочуннары Валерий Монгуш, Урана Монгуш, Дыдыраш-оол Монгуш болгаш аныяк салгалындан Кежик Дарый-оол киржип, солун төлевилелди боттандырып турарынга өөрүп, ыр-шоорун бараалгадып, чараш концерт-биле конференцияның ажылын дооскан.
Оон аңгыда бо төлевилелди боттандырып тургаш, өг музейни садиктиң коллективи-биле 2024 чылдың доозукчу улуг бөлүктүң уругларының ада-иелериниң деткимчези-биле дерип кылган. Өг-бүле сценазын хөөмейжи Николай Кечилович Монгуштуң ады-биле адаар кылдыр чөшпээрелди алган бис.
Бо төлевилелдиң бүгү-делегей чергелиг дөрт дугаар чадазы 2026 чылдың апрель айда Хандагайтыга болур. Амдыгааштан аңаа белеткенип эгелээн бис. Аңаа Моолдан база улус киржип кээр. Бо төлевилеливистиң бүгү чадаларында кылган ажылдарны видео харылзаа таварыштыр шуптузун Москваже отчёттап чорудуп турар бис.
Шак бо төлевилелди боттандырып тура, уруглар кижизидилгезинге уран чүүлдүң салдары, өг-бүлениң, төрел бөлүк аймааның, суурунуң, кожуунунуң ук-төөгүзүн эки билип, алдар-аттыг артистерин танып билип алырынга, өзүп олурар салгалга культура болгаш уран чүүлге хандыкшылды оттурарынга дыка ажыктыг дээрзин эскердивис. Ам-даа бо талазы-биле ажылды уламчылаар сорулгалыг бис – деп, уруглар садының эргелекчизи чугаалады.
Боттарының идип үндүрген төлевилелиниң шак мындыг чедиишкинниг боттанылгазынга өөрүп турарын “Салгакчы” уруглар садының кижизидикчи башкызы Кара-Күске Ооржак чугаалады:
— Эгелекчи санал бистиң уруглар садындан үнген-даа болза, ону хөй кижи деткип, шупту демниг боттандырганывыска өөрүвес аргавыс чок. Төлевилелдиң кол удуртукчузу, кожууннуң Өөредилге эргелелиниң даргазы Мариса Маадыр-ооловна Начынга, кол күүседикчизи “Салгакчы” уруглар садының эргелекчизи Саида Сандыевна Монгушка, ада-иелерге болгаш шупту киржикчилерге четтиргенивис илередир-дир бис.
Мурнувуска салган кол сорулгавыс – уругларны, оларның ада-иелерин тус черниң сурагжаан артистеринге тураскааткан аңгы-аңгы хемчеглерге киириштирип, оларның чогаадыкчы чоруун сайзырадып, чаштарывысты хөгжүмнүг театржыткан уран чүүлче хаара тудары боттанганынга өөрүп турар бис. Төлевилелдиң үшкү чадазынга 52 киржикчи киришкен. “Саян” ыры-сам ансамблиниң артистери хүндүлүг аалчылар кылдыр чедип кээрге, боттарывыска безин дыка сонуурганчыг болган.
Уруглар садының улуг бөлүүнүң уругларынга “Ээлдек шыңгырааш” деп самны өөредип, ол ансамбльдиң ырлап чораан ырларын хорга ырладырывыска, чаштарывыс күзелдии-биле күүседип турду. Бистиң сумудан үнген сураглыг артистеривисти өзүп олурар салгалдарывыс утпайн, боттары база бо талазы-биле хөгжүп сайзыразын дээш мындыг төлевилелди боттандырган бис.
Ооң үш чадазын эрткен соовуста, демниг ажылывысты бедии-биле үнелээн шаңнал Москвадан 2024 чылдың чеди айда келген. Ол дээрге Москваның Бүгү-делегей чергелиг өөредилге академиязының школа назыны четпээн уруглар өөредилге албан черлериниң үнелел бижии-дир. Ол ышкаш чаартылгалыг төлевилел боттандырып турар дээш, “Салгакчы” инновациялыг шөлчүгеш деп шынзылганы база алганывыска канчап өөрүвес боор– деп, кижизидикчи башкы өөрүшкүзүн үлешти.
Бичии чаштарга сураглыг артистерни өттүндүр ырлап өөредири ындыг-ла белен эвес болгай. Ындыг-даа болза хөйге билдингир “Саяннарның” эрги репертуарындан “Агитатор” деп ырыны уруглар садының кижизиттирикчилери хөй кижиниң ырызы кылдыр ырлап шыдапкан. Ол безин улуг чедиишкин болган. Чон оларны дыка чаптаан деп “Салгакчы” уруглар садында 2002 чылдан тура ажылдап турар ыры-хөгжүм башкызы Айлаңмаа Донгак чугаалады: “Кижи бодунуң төрээн чериниң кижилерин алдаржытпайн, кымны алдаржыдар боор. Ынчангаш кожуунувус удуртулгазы болгаш өөредилге адыры, башкылар, ада-иелер база боттарывыс улуг сонуургалдыг бо төлевилелди боттандырган бис. Мээң мында киржилгем кандыгыл дээрге, бичии чаштарның ыры-хөгжүм делегейинге сонуургалын оттурбушаан, уран чүүл таварыштыр ук-төөгүнү салгалдан салгалче дамчыдар сорулганы чедип алыры. Ындындан сонуургалдыг болза, чүү-даа чүвени эгелеп алгаш, улаштыр хөгжүдүп, сайзырадып болур. Чойганмаа Кууларовна Дингивааны маңаа демдеглексеп тур мен. Ооң деткимчези база биске улуг идигни берген. Бо төлевилелдиң чедиишкинниг боттанылгазы – дыка хөй кижиниң демнежип кылган ажылының түңнели. Эң кол рольду бичии чаштарывыс ойнап турар. Олар дыка сонуургаан. Ам келир чазын Бүгү-делегей чергелиг көргүзер силер дээн. Аңаа эки белеткел херек. Чаптанчыг чаштарывыс ону шыдаптарлар дээрзинге бүзүрээр бис”–деп, Айлаңмаа Чалбаанайовна чугаалады.
Чогумчалыг келир үениң салгалын амдыгааштан шын кижизидери-биле бүгү талалыг ажылды Өвүрнүң кожуун, суму чагыргалары, өөредилге адыры, башкылар болгаш ада-иелериниң демниг чорудуп, солун төлевилелдерни боттандырып турары мактанчыг. Оларның кылган ажыл-ижи халас барбас дээрзи билдингир.
Карина МОНГУШ.
Чуруктарны "Салгакчы” уруглар садының архивинден алган.
“Шын” №46 2025 чылдың ноябрь 27
