Тыва чоннуң ынак артизи, ыраажызы, хөөмейжизи, шии ойнакчыларының чогаадыкчы удуртукчузу, эрес-кашпагай мөгези, билдилиг мөге салыкчызы, дарга, башкы, чогаалчы, хөй шаңналдарның эдилекчизи Дмитрий Даваевич Дамба-Даржааның 100 хар ою-биле холбаштыр ооң хөй төрел-дөргүлү эрткен чылын ноябрь, декабрь айларда солун, төөгүлүг, чогаадыкчы ужуражыышкыннарны эрттиргеннер.
Артист Дмитрий Дамба-Даржааның чогаадыкчы ажылынга тураскааткан ужуражыышкыннарны Кызылга артистиң чээни Чечен Көк-кысовна Түлүш, өөнүң ээзи Анатолий Оюнович Лаа-Хоо база 3 уруу, акызы Шимиттиң уруу Любовь Оюн, алышкылар Ольга, Виктор Дуңкар-оолдар, чээннери, дуңмалары Херелмаа Пепияевна Күжүгет, Алена Алексеевна Түлүш, Шораана Маадыр-ооловна Ондар, Викторина Маадыр-ооловна Донгак, Рада Конгар-ооловна Троякова, Рина Конгар-ооловна Малбык-оол олар организастап эрттиргеннер.
Баштайгы чогаадыкчы ужуражыышкынны Тываның хөгжүм-шии театрынга ноябрь 15-те чээни, Дээди Хуралдың депутады Буян Биче-оол байыр чедирип ажыткан. Кыштың соогунда Өвүрнүң Торгалыгже шии көргүзүп чорда, Чоза хемге автобузу үрелгеш, артистер доңуп, бергедежип турда, Дмитрий Дамба-Даржаа 12 км черни кылаштап эрткеш, машиналлыг улусту чорудуп, артист эштериниң амы-тынын камгалаанын Тываның улустуң артизи Анзат Шогжал-Доржуевна сактып чугаалаан.
Театр болгаш артист Дмитрий Дамба-Даржаа дугайында монолог үзүндүзү.
Хөглүг каткы, ыр-шоор үзүктелбес,
Хөйнүң-чоннуң ойнап хөглээр ынак аалы,
Көрүкчүлер өөрүшкүзүн сөглеп чанар,
Хөгжүм-шииниң театры өргээ-дир мен.
Сыгырга дег ындынналдыр ырлагылаар,
Шынааларга чаңгыландыр каргыраалаар,
Дүжүмет, бай, ынакшаан оол, ажылчын дээш
Дүшке кирбес маадырлар бооп хуулар төл боор.
Чугаа-сооттуг, эштиг-өөрлүг чоргаар-дыр сен,
Чуртталгаңда хөглүг-баштааң меңээ эргим.
Хайыралыг төрээн чериң Хайыракан
Кадыр даг дег мөге-шыырааң черле салба.
Ужуражыышкынга келген артистерниң шуптузунга төрелдери артист Дмитрий Дамба-Даржааның адын бижээн хоолуг чуруктарны тывысканнар.
Дараазында солун, каткы-хөглүг база төөгүлүг ужуражыышкынны декабрь 6-да Алдан-Маадыр аттыг музейге чаңгыс чер чурттуу, музейниң директору Каадыр-оол Алексеевич Бичелдей, Тыва үндезин культура төвүнден Марьятта Маадыр-ооловна Бадыргы, Тываның гуманитарлыг шинчилелдер институдундан Валентина Юрьевна Сүзүкей оларның киржилгези-биле эрттирген. Улаштыр декабрь 18-те А. Пушкин аттыг библиотекага база катап ужуражып, “Ак-көк хемниң кижилери” деп кинода артистиң хүрежип турарын көргеннер. База ТГШИ-ниң архив удуртукчузу Василий Савырович Салчак Улуг-Хем кожуунда Эъжим деп черде Адыг-Түлүштерниң төөгүзү-биле чыылганнарны таныштырган. Хайыракан суурда Дмитрий Дамба-Даржаа аттыг Культура бажыңынга декабрь 22-де чаңгыс чер чурттуглары-биле төөгүлүг ужуражыышкынны чээни Олег Донгакович Кызыл-оол база дуңмалары кады эрттирген.
Тываның В. Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрының база Алдан-Маадыр аттыг музейниң шыгжамырларында кадагалаттынып чыдар Артист Дмитрий Дамба-Даржааның допчу намдары-биле таныжарга мындыг.
Улуг-Хем кожууннуң Хайыракан сумузунда Сукпак деп черге мөге Даваа Кыргыс Санаа биле Түлүш Бээжинмей Түлүш-ооловнаның малчын өг-бүлезинге, акызы Шимиттиң соонда, 2 дугаар оглу Дима 1924 чылдың декабрь 22-де төрүттүнген. Халдавырлыг сарыг-думаа деп аарыгның халавындан ада-иези чок болган соонда, акызы-биле өскүс артканнар. Ийи алышкыны чарар ужурга таварышкан. Шимит акызын авазының 9 уруглуг, 2 оолдуг улуг угбазы Уйнукай Чадаевна Сат, ооң өөнүң ээзи Сүрүмей Чамыянович Түлүш олар оглу кылдыр азырааннар. Дуңмазы Диманы ачазының дуңмазы Комбулдай Кыргыс оглу Хабык-оол-биле кады азырап өстүргеннер. Бичиизинде Дмитрий Дамба-Даржаа контрлар сыскындызы дээш кара-бажыңнадып, школадан үндүр хөөгледип, хилинчек-човулаңны база эдилеп эрткен. Ынчалза-даа контр херээниң чыды безин чок болуп, шын тиилээн. Шагаан-Арыг 7 чыл школазын 1942 чылда, Кызылдың театр училищезин 1944 чылда дооскан. Күш-ажылчы базымын Тере-Хөл кожууннуң Ими алдын тывыш уургайынга 1944–1947 чылдарда казыкчылап, башкылап эгелээн. Улаштыр арга-дуржулгазы бедип, төрээн чери Эъжимге Сталин аттыг колхозту 1947–1950 чылдарда удуртуп, даргазынга ажылдаан. Эъжимниң экер-эрес оглу Тываның хөгжүм-шии театрынга 1950 чылдан 1989 чылга чедир үзүктел чок ажылдап, актёр болур күзелин боттандырган. Ол үе дургузунда РСФСР-ниң Театр ажылдакчыларының эвилелиниң база ниитилелиниң кежигүнүнге бактаап турган. Өөнүң ишти эмчи сестразы Валентина Сувановна-биле 1951 чылда өг-бүле тудуп чурттааш, төрелиниң өскүс уруу Тамараны азырап өстүргеннер.
Актёр болуп ажылдап чорааш, хөй-хөй шиилерге дүжүметтерниң, байларның, даргаларның рольдарын ойнаар турган. Эң-не чедиишкинниг ойнаан шиилери: “Самбажык”, “Хайыраан бот”, “Кызыл үер”, “Боттанган күзел”. “Самбажык”, “Хайыраан бот” шиилерде Дажымба биле Кенден-Хуурактың овур-хевирлерин кайгамчыктыг кылдыр ойнаанын чон мынчага чедир утпаан. Дүжүметтер рольдарын ойнаар боорга, көрүкчүлер “Дүжүмет” деп шолалап каанын сактып чоруур.
Бойдустан салым-чаяанныг болгаш, сыын эткен ышкаш өткүт ырлаары, эдиски дег хөөмейлээри-биле чонун кайгаткан. Ооң күүселдезинге “Колхозумну”, “Улуг-Хемниң оглу боор мен”, “Кызыл-Чыраа” деп ырыларны чон катап-катап дыңнаксаар чораан. Ол ышкаш режиссёр Андрей Апсолоннуң Чөөн-Хемчиктиң Бажың-Алаак суурга база Таңдының Элегес хемге тырттырган “Ак-көк хемниң кижилери” деп тыва дылда бир дугаар кинога эштери артистер Николай Өлзей-оол, Петр Николаев, Максим Мунзук, Найдан Гендунов суглар-биле Дмитрий Дамба-Даржаа ойнаан. Артист боду хүрежип турар мөгениң ролюн ойнап, тыва мөгениң чараш девиин көргүскен.
Тоолдарда эрниң эрези дег, эрес кашпагай, турза улуг-даа, тутса мөге-даа. Ооң девиири дыка-ла чараш, даглыг Тывазының эзири-ле. Байыр чыскаал хүннеринде сорук кирип, содаглангаш, 64-түң аразынга девип, ачыр-дачыр тутчуп, эң шыырак 8 мөгениң аразынче кирип чораан. Ооң эдержир мөге эштери спорттуң национал хевирлеринге РСФСР-ниң спорт мастери Сүүр-оол Ондар, Алексей Кумаяк дээш өскелер-даа. Спорттуң аңгы-аңгы хевирлеринге артист Дамба-Даржаа хандыкшып, тиилелгелерни чедип алган. 1943 чылдың февраль 23-те ТАР-ның 1 дугаар кышкы спартакиадазынга хөгжүм-шии театрының В.Оскал-оол, Медээчи, Хуурак, Хорлуг-оол, Тугур-оол, Дамба-Даржаа олар кежигүннерлиг хол бөмбүү командазы тиилеп үнген. Ол-ла чылын театр училищезиниң командазының кежигүннери Кунгаа Түлүш, Дамба-Даржаа, Тавакай, Хензиг-оол олар 4х10 км лыжа эстафетазынга 1 шак 23 минута халааш, 1-ги черни чаалап алганнар.
Улуг артист болгаш мөге Дмитрий Дамба-Даржаа хостуг хүреш мөгелерин кончуг сонуургап деткиир чораан. Эъжим адыг-түлүштеринден ону дөзээн ырлаар, хүрежир чээннери эңдерик. Оларга ССРЭ-ниң хостуг хүрешке, РСФСР-ниң национал хевирлеринге спорт мастерлери Владимир Биче-оол, Маадыр Биче-оол, Сергей Биче-оол, Андрей Биче-оол, Владимир Күжүгет, Тыва АССР-ниң Наадымнарының 1968, 1972 чылдарда ийи дакпыр чемпиону Василий Базыр-Тараа, Тыва АССР-ниң 1989 чылда Наадым чемпиону Начын мөге, хостуг хүрешке Делегей чергелиг спорт мастери Радислав Наважап, хостуг хүрешке делегей чергелиг спорт мастери, Дээди Хуралдың депудаты Буян Биче-оол олар хамааржырлар.
Владимир Биче-оол Хайыраканга хүреш залын туттуруптарга, “Спартак” ниитилелиниң тренери Владимир Күжүгет үре-түңнелдиг ажылдааш, шыырак мөгелерни, тренерлерни белеткээн. Амгы үеде Хайыракан суурда хостуг хүрештиң спорт мастерлери 50 кижи четкен. Артистиң төрели Ада-чурт дайынының киржикчизи, Совет Эвилелиниң Маадыры капитан Балдан оглу Кечил-оол Түлүшке тураскааткан бүгү Россия чергелиг хостуг хүреш маргылдаазын Хайыраканга база Кызылга хөй удаа эрттирген.
Тыва Арат Республикага күш-культура шимчээшкинин сайзырадыры-биле Күш-культураның төп соведин 1935 чылдың ноябрь 11-де тургускан. Даргазынга С.К. Тока, оралакчызынга Артас, кежигүннеринге Анчимаа, Бадыраа, Сарыг-оол, Лакпаа, Хойлакаа, Сат томуйлатканнар. Тыва хүреш, аът чарыжы, баг адары дээш өске-даа национал оюннарны сайзырадырын чогаалчы С.А. Сарыг-оолга дааскан. 1945 чылдың февраль 12-де Тыва областың күш-культура болгаш спорт комитедин тургускан. Тыва хүреш маргылдааларын 1950–1960 чылдарда Кызылда Доңмас-Сугга Парк иштинге элезин кырынга артистерниң киржилгези-биле эрттирер турган. Мөге салыкчылары артистер Виктор Көк-оол, Максим Мунзук, Дмитрий Дамба-Даржаа, Алексей Тавакай чоннуң хей-аъдын көдүрер чорааннар.
Дмитрий Даваевич Дамба-Даржаа үлегерлиг спортчу, артист, хөөмейжи база хөй-ниитижи болгаш, 1957 чылда Тыва областың Дээди Совединиң депутадынга соңгуттуруп, чон-биле сырый ажылдап чораан. Салым-чаяанныг артист, хөөмейжи, удуртукчу, спортчу, алдаржаан мөге салыкчызы хөй шаңнал-макталга төлептиг болган, РСФСР-ниң Дээди Совединиң Хүндүлел бижии, ССРЭ-ниң Культура яамызының “Тергиин күш-ажыл дээш” деп хөрек демдээ, В.И. Ленинниң 100 хар оюнда юбилейлиг медаль база 1975 чылда Тыва АССР-ниң Дээди Совединиң Хүндүлел бижии дээш оон-даа өске.
Чүгле “Тыва АССР-ниң алдарлыг артизи” атты тыпсыры арткан турган. Артист 1990 чылда аар аараанының уржуундан май 29-та чок болган. 1991 чылда Улуг-Хем кожууннуң Хайыракан сумузунуң Культура бажыңын артист Дмитрий Дамба-Даржааның ады-биле адааны — улуг чоргаарал.
Алексей ЧАМБАЛ-ООЛ, хоочун спортчу.
«Шын» №1 2025 чылдың январь 16
