Хоочунга сөс
Шуйдан үнген малчын уктуг ажыл-ишчи, эрес-кежээ кижилер хөй. Оларның аразындан эң-не шылгараңгайларны адап санаарга мындыг: Хомду дайынының маадыры Наадың-Хөө Хертек, Ада-чуртуң Улуг дайынынга чурту, чону дээш амы-тынын харамнанмайн өргүп берген Нордуп Хомушку, ол үеде фронтуга дузаламчы кылдыр хөй мал-маган өстүрүп берген Бодаган Хертек, Социалистиг күш-ажылдың маадыры тудугжу Калдар-оол Даңзырык, алдарлыг колхоз даргазы Кудурукпай Хертек, ССРЭ-ниң улустуң артизи деп атка четкен композитор Алексей Чыргал-оол, Ленинчи комсомолдуң лауреады композитор Дамба Хүреш-оол, Россияның буддистериниң аялгазын чогааткан Дамбаштай Мөңгүн-оол, “Чүс чылдың кижилери” деп номда кирген делегей чергелиг хөгжүмчү Геннадий Чамзырын (Гендос), хөгжүмчү, 7 ыры номнарының автору Борис Чамбыт, Алдан-Маадырлар музейиниң мурнунда сарлык кырында “Камгалакчының” автору Хеймер-оол Доңгак, эртемденнер Таан-оол Күжүгет, Ольга Кендиваң, Валентина Дамба, Артыш Күжүгет болгаш шудургу ажылдап чоруур аныяк эртем ажылдакчызы Василий Салчак. Оларның аразындан бо чылын 100 чыл оюн демдеглээр ужурлуг РСФСР-ниң өөредилгезиниң тергиини база алдарлыг башкызы Майны Бадыевич Салчактың дугайында чырыдып, аныяк-өскенге таныштырарын кызыдып көрейн.
Чүс чыл мурнунда, 1923 чылдың сентябрь 1-де, малчын арат Бады Салчактың (чонда ады Холдуг Бады) өөнге үшкү оглу Майны чырык черге бодарап төрүттүнген.
“Холдуг” деп сөстүң утказы ооң холунуң ус-шеверин болгаш буянныын херечилээн сөс болуп турар. Бады Салчак «алдын холдуг» шевер, чазаар, янзы-бүрү угулзалар кылыр, улуг-даа, бичии-даа кижилерге дузалажыр, чонунга сунар-ла, бээр-ле дээр, чок-даа чүвезин аазапкаш, ону боду сураглап чорааш тып бээр буянныг холдуг боорга, улус чайгаар-ла Холдуг Бады деп адаар турган.
Холдуг Бадының улуг уруу Булумаа база күдээзи Шойдаң олар Ойрот-Турага көдээ ажыл-агый техникумун дооскан мал эмчилери. Майнының акызы Доржу, дуңмазы Санчат олар бүгү назынында малчыннап чорааннар.
Холдуг Бадының кады төрээн кыс дуңмазы Мызык биле күдээзи Кара-Донгак Бокаштар ажы-төлденмейн туруп бергеш, акызының оглу Доржуну азырап алган. Ооң соонда алышкылар Чыргал-оол, Адыг-оол, Кертик-Ак, Мит-оол олар төрүттүнгеннер.
Холдуг Бадының чоок төрели болур, билдингир тоолчу кырган-ава Бичен Салчак база кады-кожа чурттап чораан. Майны ооң чечен-мерген тоолдарын дыңнап өскен, ачазының ус-шеверин дөзеп алган болгаш, чечен сөстүг, чуруур, сиилбиир салым-чолдуг болган. Школа назыны чедип кээрге, ол Мешкен-Хөл чоогунда чайлаг школазынга үе-чергези оолдар Борис Чүдүк, Максим Мөңге-Далай, Очур-оол Ооржак, Хүлер Ооржак суглар-биле кады өөренип турган. Бир катап Майны биле Чыргал- оол Аксы-Барлыкта школага чеде бээрге, “кулак байлар оолдары” дээш хүлээп албаан. Оон Холдуг Бады боду оолдарының аъш-чемин, шуглак-дөжээн белеткээш чедире бээрге, Кызыл-Мажалык школазынга хүлээп алган. Эртем-номга сундулуг оол аңаа дөрт класс дооскаш, улаштыр Кызылдың каттышкан школазының түр башкы курстарын дооскан. Ол дугайында 1942 чылдың май айда ТАР-ның Культура яамызының латин тыва үжүглелдиг шаңналы “Maktalga pisik” бадыткап турар. Өөренип тургаш, тыва эки турачылар одуруунче билдириишкин бижиирге, “Силерниң фронтуңар — улус-чонну, ажы-төлдү өөредири” деп харыы келген. Ол үеде совет специалист чурукчу В.Ж. Деминниң чурулга бөлгүмүнге С.К. Лаңзы, С.С. Сүрүң-оол, археолог И.У. Самбу олар-биле кады өөренип турган.
Майнының күш-ажылчы башкылаашкын базымнары ТАР үезинде, 1942 чылда, баштай Шуй эге билиг школазындан эгелээн. Оон улаштыр беш чыл иштинде Шекпээр, Ак, Эрги-Барлык эге билиг школаларынга эргелекчилеп башкылаан. Башкы кадрлар чедишпес үеде аныяк, кызымак, чүткүлдүг, шыырак ажылдаар башкы барган-на черинге эге билиг школазын ажыткаш, кадрлар-биле четчелеп, ажылды сегидип каар болурга, Майныны чылдың-на чаа школаже томуйлап, шилчидип турган.
Майны хып дээн аныяк үезинде Барыын-Хемчик кожууннуң Ак, Алаш, Барлык, Час-Адыр хемнер уннарынга аъттыг, чадаг чоруп, өөреникчилер бүрүткеп, оларны өөредип турган.
Майны Бадыевич 1946 чылда Эрги-Барлыкка Долума Кунгаа уруу Хертек-биле өг-бүле туткан. Оглу өгленирге Холдуг Бады уругларынга 20 баш сарлык айтып берген. Ол сарлыктарын шуптузун колхозче дужаапкан. Ол үениң негелдези, азыраан малындан 15 баш шээр мал, 1 бызаалыг инек, 1 мунар аът арттырып алгаш, артканнарын колхозтуң өнчүзү кылдыр салып бээр турган.
Майны Салчактың өг-бүлези 1947 чылда Шуй суурга катап ажылдай берген. Аңаа 6 чыл дургузунда ажылдааш, школаның материал-техниктиг баазазын сайзырадып, чон-биле болгаш чаа тургустунган колхозтуң амыдыралы-биле сырый харылзааны тудуп, бодунуң идепкейлиг, организакчы чоруун көргүскени дээш, 1953 чылда областың өөредилге килдизи Майныны Бай-Тайганың Кызыл-Даг 7 чыл школазынче директорлап ажылдаары-биле чоруткан. Ол үеде Кызыл-Даг 7 чыл школазынга орус дыл башкызы П.Д. Сундукова, Кеек башкының өөнүң ишти орус омактыг эмчи, билдингир спортчу, “Ыраажы кыс” деп ырының автору Константин Тоюңнуң өг-бүлези, Таан-оол Бопанашович башкы олардан ёзулуг эп-найыралдыг интернационалчы коллектив тургустунуп келген. Ол чылдарда Кызыл-Даг школазының өөредилге болгаш кижизидилге талазы-биле чедиишкиннери кожуунга болгаш бүгү Тывага диңмиреп турган. Школаның директору 1954 чылда “Күш-ажылчы шылгарал дээш” деп медаль-биле шаңнаткан.
Майны Бадыевич Кызыл-Даг школазын директорлап ажылдааш, 1957 чылда “РСФСР-ниң улус өөредилгезиниң тергиини” деп атка төлептиг болган. Аңаа ындыг атты тыпсып турда, “Бо дээрге бүдүн коллективтиң башкыларының, ажылчыннарының, өөреникчилериниң ажылының түңнели-дир” – деп, ол чугаалаан.
Майны Бадыевич өөнүң иштиниң кадыы баксырааш, 1956 чылда Шуйда төрелдериниң аразынче көжүп келген. Шуйнуң 7 чыл школазынга башкылавышаан, партия эге организациязын удуртуп, колхоз даргазы Кудурукпай, көдээ совет даргазы Чамый суглар-биле чаа школа тудуун эгелээн.
Ол үелерде Майны Бадыевичиниң арга-дуржулгазы улгаткан, ат-алдары алгып, кожууннуң, областың база бир хүндүлүг кижизи апарган. Шуйнуң чонунуң көдүрлүүшкүнү, идепкейлии-даа кончуг, ажыл-агый диңмиреп, ыр-шоор куттулуп турар үе-ле болгай. Часкы тарылга, суггат, күскү дүжүт ажаалдазының үезинде аныяктар суурже чанмас “бригад төвү” деп адаар сарайларга, орайга чедир ырлажып, хөглеп тургаш, барактарда ыяш нараларга, чамдыктары черге-даа чыткылаптар. Ынчалдыр элээн хөй аныяктар чоокшулажып, таныжып, өг-бүле тудуп чурттай-даа бергеннери хөй.
Ооң ажыл-ижиниң, арга-дуржулгазының өөреникчилер-биле, чон-биле ажылдап билириниң дугайында “Шын” болгаш “Тувинская правда” солуннарга материалдар парлаттынып үнүп турган.
Шуйга 1957 чылда чаа школа тудуу доостурга, 8, 9, 10 класстар ажыттынып, ортумак школа апарган. Школа директорунга аныяк кыс Таися Санчыевна Тюлюш томуйлаткан. Партия организациязының секретары Майны Бадыевич болгаш школа коллективи чаа директорну чылыы-биле уткаан деп Таися Санчыевна сактыышкыннарынга бижээн. Оон ыңай чаа келген директорну аныяк комсомолчу башкылар Севек Кертик-оол, Дамчый Бапаң- оол, Анатолий Салчак (организацияның секретары) олар изии-биле деткип, дузалажып турганнар. Комсомолчуларны партия организациязы удуртуп, чаа кадрны деткип, сагыш човап турганының херечизи-дир.
Легендарлыг колхоз даргазы Хертек Кудурукпай биле чаа-ла 35 хар чедип чоруур коммунист Майны Бадыевич Шуйнуң ажыл-ишчи чонунуң бедик көдүрлүүшкүнүнге даянып, чонну башкарбышаан, “Мурнакчы” колхозту миллионер болдуруп, чоннуң хей-аъдын көдүрүп, уран чүүлче, спортка көскү чедиишкиннерлиг болуп турган. Концерттерге Кудурукпай дарга боду киржип, ырлап, Майны Бадыевичиниң тургусканы кыска көргүзүглерге кады ойнап күүседип турганнар. Өөреникчилерниң район көрүлдезинге Шуйнуң өөреникчилери 1- ги, 2-ги черлерден дүшпейн турган. Спортка чедиишкиннерниң херечизи 1967 чылда октябрь революциязының 50 чыл юбилейин демдеглээн хүреш маргылдаазынга Майны Бадыевичиниң ийи өөреникчизи, бирээзи Тээлиге, өскези Мөңгүн-Тайгага 64 мөге аразындан шүүлгени. База Тээлиге ол юбилейлиг аът чарыжынга Шуйнуң аъды эрткени чоннуң хей-аъдының көдүрлүүшкүнүн бадыткап турар.
Эрткен вектиң 60–90 чылдарында Шуйдан депшип үнген кадрлар районнуң болгаш республиканың ажыл-агыйының янзы-бүрү адырларынга ажылдап турганнар: Хертек Лопсанович Даржаа – республиканың социал хандырылга сайыды, Эрес Хертекович Сүрүң – Мөңгүн-Тайга кожууннуң күүсекчи комитединиң даргазы, Чурунай Хирес-оолович Хертек – көдээ ажыл-агый сайыдының оралакчызы, Дугар-оол Шоокал-Даржааевич Хертек – республиканың социал хандырылга яамызының оралакчы сайыды, Кара-Даккак Чашович Өлчей– Бай-Тайга районнуң көдээ ажыл-агый эргелелиниң начальниги, Ким-оол Көк-оолович Сарыг-Донгак – районнуң улус өөредилгезиниң эргелекчизи.
Районнуң бүгү школаларының директорлары Шуйга школа дооскаш, дээди эртем чедип алган башкылар Аңнаар-оол Хертек, Адыг-оол Доржу, Дака Донгак, Март- оол Ооржак, Шыырап-оол Хертек, Семён Хертек олар.
Партия райкомунуң ийиги секретары Кызыл-оол Күржүтович Хертек турда, «Тээли» совхозтуң Светлана Иргитовна Самбый-оол, «Бай-Тал» совхозтуң Чурунай Хирес-оолович Хертек, мурнакчы совхозтуң Кара- оол Лаа-Сүрүңович Хертек, Кара-Хөлдүң Маңзырыкчы Сүрүңович Ооржак ажылдап турганнар.
Кожууннуң чагырга даргазынга Дугар-оол Шожал-Даржаевич Хертек ажылдап турда, адааргак кижилер “Шуйизм” деп сөс нептередиптерге, ол кожуунга тарай берген. Ол сөстүң тывылганынга “буруулуг” кижи Шуйнуң чонунуң хүндүлүг башкызы Майны Бадыевич болбайн канчаар!
Ооң кижизиткен кадрлары болгаш оларның салгалдары ам-даа Тываның, Россияның, делегейниң-даа булуңнарында ажылдап чурттап чоруурлар.
Ол чүгле мээң башкым болгаш дагдыныкчым эвес, бүгү Шуйнуң башкызы, дагдыныкчызы чораан. Ынчангаш Майны Бадыевич Салчактың адын Шуйнуң ортумак школазынга тыпсыр деп саналдыг мен.
Ким-оол САРЫГ-ДОНГАК,
Россияның өөредилгезиниң тергиини, ТР-ниң алдарлыг башкызы, Тываның чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү.
"Шын" №60, 2023 чылдың август 12