Юридиктиг эртемнерниң кандидады, ТывКУ-нуң юриспруденция факультединиң башкызы Алдын-Херел Ондарның «Шагдаа эжимге» деп шүлүү интернет четкизинге Полиция ажылдакчыларының хүнүн уткуштур үнүп кээрге, сонуургал-биле номчааш, «Шынның» номчукчуларынга таныштырар бодап алдым. Ынчангаш бо онзагай маадырны Чаа чыл бүдүүзүнде «Шын» солуннуң редакциязынче чаладывыс.
– Алдын-Херел Эзир-оолович, силерни чогаадыкчы салым-чаяанныг деп билдим, канчап шагдаа мергежилди шилип алганыңар ол?
– 1997 чылда школаны дооскаш, Кызылдың 10 дугаар училищезинче кирип алдым. Аңаа автослесарь мергежилди чедип алгаш, шериг хүлээлгем күүсеткеш келгеш, 2001 чылда ИХЯ-ның авто-транспорт ажыл-агый адырынга автослесарь болуп ажылдай бердим.
Ынчан мал оору кедереп турган үелер. Мал оорлары-биле демисел кидин түлүк чоруп турган. ИХЯ-ның мал оору-биле ажылдаар килдизинге аът мунуп билир кижи херек апарган. Мен суурга мал кадарып өскен боорумга, ол ажылче шилчидипкен. Аъттаныпкаш, хой кадарып өскеним алызында барып мээң амыдыралымга улуг рольду ойнаан деп болур. Мал оору-биле демисежир килдиске сес чыл хире ажылдааным соонда, өске херектер-биле ажылдаар килдисче шилчидипкен.
Ажылдавышаан, баштай Кызылдың кооперативтиг техникумунуң эрге-хоойлу талазын, ооң соонда Хакасияның университедин доозуп алдым. Дээди эртемни чедип алгаш, Сүт-Хөлге, Улуг-Хемге полиция начальнигиниң оралакчызы болуп ажылдадым. Улуг-Хемге ажылдап турган үемде Москва хоорайда Россияның ИХЯ-ның баштаар чериниң Академиязынче дужаап кирип алгаш, өг-бүлем эдертип алгаш, Москваже өөренип чоруптум. Аңаа өөренип тургаш-ла, адъюнктураже (аспирантура) дужаар деп бодап алган мен. Магистратурага өөренип тургаш, англи дылды шылгалда дужаап болур кылдыр шиңгээдип алдым. Магистратураны дооскаш, Чадаана хоорайга полиция начальнигиниң оралакчызы болуп, ийи ай ажылдап чорааш, адъюнктураже дужаап кирип алгаш, база катап Москваже 3 чыл өөренип чоруптум. Өөренип тургаш, диссертациям камгалааш, юридиктиг эртемнер кандидады деп атты чедип алдым. Эртем чедип алгаш, база-ла шагдаа шугумунга оор талазы-биле килдистиң эргелекчизи болуп ажылдавышаан, Тываның күрүне университединге башкылаар кылдыр чалаан. Полиция шугумундан хүндүлүг дыштанылгаже үнгеш, башкылап турдум.
– Аъттыг хой кадарып өскениңер келир үеде мергежилиңерже кокпа-орукту изээн ышкажыл. А эртем-билигге сонуургалыңар депшип ажылдаарынга улуг идиг болган боор аа?
– Аът мунуп билири дээрге база бир эртем кылдыр санаттынар, ийе. Шагдаа кижиге эртем-билиглиг болуру чугула деп бодаар мен. Эң-не кол чүүл – бот-өөредилге, хөй номчуттунар болза эки.
Мээң бичии үемде чоннуң хөй кезии номчуттунар турган. Авам ном саңынга ажылдап турган болгаш, номнарга дыка ынак, ном садып-ла турар кижи. Бажыңывыстың ийи ханазы долдур ном. Ол полкаларда номнарны доозазын номчуп каапкан мен. Ада-иевистен үлегер база ап турганывыс ол боор.
Номчуттунар кижи чайгаар-ла бижиир, чогаадыр база апаар. Номчуттунмас кижи домак безин тургузуп шыдавас боор чорду. Шагдаа кижи документилер, херектер долдурарда, домактарны шын тургузуп билир боор ужурлуг.
– Номчаан чогаалдарыңарда ынак маадырыңар бар бе?
– Чогаал бүрүзүнде «эки» болгаш «багай» деп ийи аңгы таланың маадырлары бар болур. Чижээлээрге, Ходжа Насреддин болза, ол угаанныг, кажар кижи, а «Уйгу чок Улуг-Хемде» Буян – уйгу-чыдын чок, кончуг эрестиг маадыр болгай. Ынчангаш маадыр бүрүзүнүң аажы-чаңында сеткилимге кирги дег, эки талаларын кичээнгейге ап, ону өттүнерин оралдажып чораан мен. Бичии кижи номчаан номнарының маадырларындан үлегер ап чорааш, кижи болуп хевирлеттинер. Назы четпээн кижи пластилин-биле дөмей, эглиичел, кайнаар-даа чайгыла берип болур. Ынчангаш уругларны үе-шаанда шын орукче үдээри кончуг чугула.
– Бичииңерде кандыг мергежилдиг болуксап турган силер?
– Бир-ле мергежилди чедип алыйн деп сорулга меңээ турбаан. Ам болза профориентация кичээлдерин школаларда, уруглар садтарында эрттирип турары эки-дир. Шаанда ындыг кичээлдер-даа турбаан. Ада-ием мал-маганныг чораан болгаш, миннип кээримге-ле, хой, инек кадарып-ла чоруур мен. Тыва чогаалдарны-даа номчуурга колдуу көдээ амыдырал, малчыннар дугайында болур. Ынчангаш тыва чогаалдарның маадыры малчын кылдыр бодумну бодаар чордум. А кажан шеригге тургаш, делегейже көрүжүм өскерилген. Аңгы-аңгы омак-сөөктүг аныяк оолдар хостуг үеде чыглып келгеш, чана бергеш, кым, чүнү кылырын аразында чугаалажыр турган. Ынчан шагдаа ажылы кедилиг деп билгеш, чанып келгеш, иштики херектерже ажылдап киргеним ол. Шагдаалап ажылдааш, хүндүлүг дыштанылгаже эрте үнгеш, кадарчылаар деп сорулга турган.
– Өг-бүлеңер дугайында чугаалап бээр силер бе?
– Өөм ишти Светлана. Ол номчуттунарынга ынак, шүлүк база бижиир кижи. Өг-бүле улустуң кандыг-ла-бир ниити сонуургалы турар дээр, бис кайывыс-даа номчуттунарынга ынак болгаш, дужа бергенивис ол боор. Эмчиге чыткаш таныжып алган бис. Номчаан номнарывыс болгаш оларның маадырларының дугайында чугаалажып эгелээш, танышканывыс ол. Ийи ажы-төлүвүс Тываның күрүне университединде өөренип турар.
– Оорлар-биле ажылдап чораан ышкажыл силер, уттундурбас таварылгалар хөй боор аа?
– Таварылгалар хөй. Ийи-чаңгыс оорланган улусту кижи сактып албас боор, уттундура бээр. Хөй катап оорланып чоруур улусту кижи таныыр апаар. 2007, 2008 чылдарда хоорайга бажың оору кежээлээн. Бажыңның ээлери даң бажында шоочалап кааш, ажылдап хүнзээш кээрге, бажыңын оорлап каапкан боор. Тура кагываан-даа, шупту чүвези бүдүн-бүрүн боор. Шагдаа черинге билдириишкин киирген хамаатының бажыңынга баарга, чаңгыс ол-ла фирманың эжии боор апарган.
«Кем-херек үүлгедикчилериниң делегейинге соңгаартан «авторитеттиг» кижи келген. Ол кижи кандыг-даа шоочаны ийи шөйбек демир-биле ажыдыптар. Ооң шолазын «Красавчик-Макс» дээр» деп, бир-ле хамааты шагдааларга дамчыдыпкан. Хоорайда дөргүл-төрели чок, турум чурттаар чери чок кижини дилээри дыка берге. Бир бажыңда деп билип алгаш, ол бажыңны хүндүс-ле кедеп эгеледивис. Кежээ сайгылааны чырып кээрге, "Шагдаалар бис"– дээривиске, эжиин ажытпас болгай дээш, анаа хамааты хептиг киргеш, бичиизинден-не, кем-херек үүлгедип чораан оорну туткан бис. Өскүс оол болган. Ол кижини бир-ле улуг кижи өөреткен. Оорлап алган өнчүзүнүң каш хуузун өөредип каан кижиже чорудар. Боду база Тывага келгеш, өскелерни өөреткеш, өөреникчилеринден каш хуузун ап турган болган. Бир-ле өөредилге чери-даа дег. Оорланып чоруур улус шупту ниити агар санныг болур. Оорлангаш, үндүрүүн күрүнеге эвес, а үстүнде «авторитеттиг» улуска төлээр. Ол дээрге Россияда хоруп каан организация-дыр. Тывада «салбырын» чон «кара-шериг» деп адай берген. «Красавчик-Макс» 11 бажың оорлааш, шииттиргеш, херээн чүктеп чоруй барган. Ындыг таварылгалар дыка хөй. Дыка үр үениң дургузунда дилеп тургаш, туткан кижизиниң салым-чолун, чүнү канчап чоруурун, дөргүл-төрелин шагдаалар пат билир апаар боор чүве.
– Шагдаалап чораан дуржулгаңарда болган таварылгаларны мемуарлар азы детективтер кылдыр бижиирин күзээр силер бе?
– Бижиксенчиг, ынчалза-даа номчуштуг детектив бижиптер талант менде чок боор оң. Кыска мемуарлар, сактыышкыннар бижиксээр чордум. Амдыызында шүлүктер шорбажылаар-дыр мен.
Хөй чылдарда оорланып чоруур хамаатылар колдуунда-ла бичиизинден тура-ла өг-бүлезинге ынакшыл көрбээн улус болур. Арагалаар ада-иелиг кижи, кады төрээннери кымнарыл, кайда чүнү канчап чоруурул дээш шуптузун билир боор сен. Ындыг улустуң назы-хары колдуунда-ла кыска, 30 хар чедер-четпес азы ажа дүжүп чорааш чок болган боор.
Кем-херек үүлгедикчилериниң чуртталгазын бижиир болза, дыка кээргенчиг салым-чолдуг маадырлыг роман азы тоожу-даа үнүп кээп болур. Номчукчуларга өөредиглиг чүүлдер база бар боор. Ада-иениң арага-биле «өңнүктешкен» түңнелинде, ажы-төлүнүң салым-чолу ындыг болган деп көстүп кээр. Оорланып чоруур ада-иелиг азы акыларлыг болза, оларны өттүнер, «маадыры» апаар. Чурттап турар черинде, микрорайонунда корум-чурум багай болза, ол улустуң талазынче чайгыла берип база болур.
– Шагдаа кижи болганыңарда, аныяк ада-иелерге чүнү сүмелексээр-дир силер?
– Бичии кижи даады-ла бодунга кичээнгей негээр. Чаш уругну чайгап, чугаалажып орарга, таалап удуй бээр болгай. Шак ол ышкаш шору өзүп келген-даа уруг ада-иезиниң ынакшылын хереглээр. Ынчангаш бичии кижи бүрүзү ада-иезиниң хайгааралынга турар болза эки. Ада-иезинден эргеледиг, ынакшыл херек. Уруг кижизидери улуг ажыл, оларны кым-биле чугаалажып турарын, кым-биле ойнап турарын хайгаараар, өзүп келгеш, кым болуксап турарын, чүнү канчаарын дээш чажындан-на чугаалажып эгелээр. Чаш кижиниң күзелдерин айтырар. Ажыы-биле чугаалаарга, төлүнүң чоок кижизи болур дээш бүгү аргаларны ажыглаар. Бичии кижини буруу шаап, ол кижиниң күзелин бактап, ол-бо деп болбас. Ындыг-мындыг кижи болур сен деп дужаал берип болбас, хүндүлээр. Уруг шилилгени боду кылыр кылдыр байдалдарны тургузар.
– Сүт-Хөлдүң Кызыл-Тайгага чурттап турувуста, силерниң өг-бүле бистиң кожаларывыс турганын сактыр мен. Ада-иеңер Лидия Олчамаевна биле Эзир-оол Ыймажапович Ондарлар ожуктуң үш дажы дег оолдары алызы барып, шагдаа мергежилди шилип, ук шугумга ажылдааш, төрээн чуртунга бараан болуп чорааш, хүндүлүг дыштанылгаже үнгүлээн деп билир мен. Ада-иеңерниң кижизидилгезинден сагыжыңарга артып калган эң-не үнелиг онзагай талазын азы өг-бүлеңерниң чаңчылындан чугаалап бериңерем.
– Үш алышкы бичии турувуста, ававыс кежээниң-не биске тоол номчуп бээр кижи. Тоол дыңнап чыткаш удуур бис. Авамның тоолдарын дыңнап тургаш-ла, номчулганы сонуургап эгелээн мен. Авам орус дылда-даа тоолду удур очулдурбушаан, номчуп бээр чораан. Авамның биске тоолдар номчуп берип чорааны алышкыларның салым-чолунга улуг салдарлыг болган деп санаар-дыр мен. Бичии кижиниң кижи болуп хевирлеттинеринге тоолдар улуг рольду ойнаан. Ачавыс бисти кажан-даа ажынып, кончуп көрбээн. Чүгле чассыдар кижи. Ада кижиниң эргеледии ажы-төлүнге чымчак, кээргээчел сеткилди оттурар деп бодаар мен. Үргүлчү кылыктанып, хорадап чоруур улус-биле кым-даа өңнүктежиксевес. А чымчак сеткилдиг, томаанныг боор болза, долгандыр кижилер сээң-биле чугаалажыксаар. Ачам медээжок чымчак кижи.
– Дыка хөй оолдар бичиизинде шагдаа болуксап чоруур ышкажыгай. Ол элээдилерге чүнү чагыыр силер?
– Шагдаа болуксап чоруур оолдарга, «эки» биле «багай» деп ийи чүүлдү ылгап билир кылдыр өөренип алыры чугула. Чүге дээрге шагдаа ажыл кижиге, бир дугаарында, кызыгаар чок эрге-чагырганы бээр. Ону кижи боду башкарып шыдаар ужурлуг. Ажыы-биле чугаалаарга, шагдаа кижиниң чугаазын кижи бүрүзү дыңнаар. Форманы кедип алырга, дарга, башкы, эмчи дээш кандыг-даа кижи хоойлу езугаар сени дыңнаар. Шагдаалардан өске, кымда шак ындыг кызыгаар чок эрге-чагырга бар деп? Чок, кымда-даа эвес. Дарга кижи болза, чүгле кабинединге, ажылдап турар черинге эргелиг боор, эмчи кижи чүгле эмнелгеге, башкы кижи школага дээн ышкаш. Кудумчу дээрге шагдааларның девискээри ышкажыл. Олар аңаа корум-чурум тудар. Ынчангаш шагдаа кижи эргезин бедитпес дээш, «эки» биле «бакты» ылгап билир ужурлуг. Бир эвес кызыгаар чок эргезин шын эвес ажыглаар болза, ол долгандыр кижилерге дуза кадар хамаанчок дужамык апаар. Чамдык аныяк оолдар шагдаалай бергеш, форма кедипкеш, бажы дээскинип, өрү көрдүнүп эгелээр чоруктарны эскерген мен. Шак ындыг шагдаалар бөдүүн чонга багай салдарлыг апаар. Шагдаалар кижилерге дузалажыр дээш, ажылдап чоруур улус ышкажыл. Оларның кол сорулгазы – корум-чурум тудары болгай.
– Эрткен орууңарже хая көрүнгеш, ынчан-на өске мергежилден шилип алырым кай деп бодавас-тыр силер бе?
– Чок, черле хомудавас мен. Ам-даа тускай мергежил шиливээн кижи-дир мен ийин. Ол-ла агым-биле чоруур. Амгы үеде студентилерге хоойлу-дүрүм дугайында өөредип чоруур-дур мен. Шагдаалап чорааш, бодум кылып чораан болзумза, а ам теориязын аныяктарга дамчыдып эгелээним ол. Ынчангаш салым-чолумнуң аайлажы бергенинге өөрүп чоруур мен.
Айдың ОНДАР.
Чуруктарны маадырның архивинден алган.
«Шын» №1 2025 чылдың январь 16
