(Төнчүзү. Эгези № 61 «Шында»)
“Сарыг-Хоонуң аң-меңге дүүлүү кайгамчык!”
Бичии акым Николай Баирович Аракчаа 1948 чылдың июнь 2-де Самагалдайга төрүттүнген. Иркутскиниң аңныыр болгаш өлүк-кеш техникумун дооскан. 33 чыл дургузунда районнуң Белеткел конторазынга, Госпромхозка охотоведтеп, эргелекчилеп ажылдаан.
Коля акымның арын-шырайы авам биле угбамга дөмей. Аажы-чаңы дүрген, шимченгир, тывынгыр, кежээ, сөскүр. Бичиизинде кудумчунуң оолдарын бажыңга чыггаш, көрген кинозун, номчаан номун дыка солун кылдыр чугаалап бээрин сактыр мен.
Ачам акымны “Кижиден өске хоо-тараа дег сарыг оглум” дээр, “Сарыг-Хоо” деп шолалап адаар. Элээди назынындан эгелеп ачамны эдерип дииңнээринге сундулуг. “Сарыг-Хоонуң аңга дүүлүү кайгамчык, кижиден өске оол!” – деп, ачам чугаалаар. Ынчангаш-ла бүгү назынында Самагалдайга Белеткел конторазынга, Госпромхозка удуртукчу бооп ажылдааш, “Тес-Хем кожууннуң алдарлыг аңчызы” деп хүндүлүг атка төлептиг болган. Чеңгем Оюу Чорбааевнаның ачазы Чорбаа Тондулаевич Чооду Тестиң сураглыг аңчызы чораан болгаш, акымга ол база улуг салдарлыг болган. Акым, чеңгем, пенсияже үнгеш, амгы үеде Куран арбанында хуу ажыл- агыйлыг чурттап чоруурлар. Олар 3 ажы-төлдүг: Арслан – фотограф, Алдынай – журналист, Амыр – юрист; 8 ачылыг, 4 чичилиг. Хеймер оглу Амыр Самагалдайны ээлеп чурттап чоруур.
“Зоя-Наук чайы чок-тур, шаптыктаваңар!”
Коля акымның соонда аалдың кыс уруу мен 1951 чылдың апрель 22-де Самагалдайга төрүттүнген мен. Улуг акым Седип, угбам Света суглар бичии турумда-ла соңгаар өөренип чорупкан, ынчангаш үш оолдуң аразынга авазының эргелиг уруу бооп чаг иштинде бүүрек дег өскен мен...
22 харлыг турумда, авам чок апарган. Ооң соонда барык 20 чылдарның дургузунда ачам мээң өг-бүлемге колдуунда кады чурттап чораан болганындан ийикпе, ачамның бүгү аажы-чаңын көрүп, төөгү чугааларын эң-не хөйү-биле дыңнаан кижи мен боор мен.
Мени ачам “Зоя-Наук” деп шолалаар: “Зоя-Наук чайы чок, шаптыктаваңар!” дээр. Ынчангаш ачамның чугаалары ала чайгаар-ла бо чүүлге үндезин апарганы база чадавас...
Мээң оглум Сайдаш – ус-шевер, дизайнер, керним Аира — Тыва үндезин культура төвүнүң специализи. 6 ачылыг мен.
“Мээң төөгүлеримни, аас чогаалымны бижидип ап көр, уруум” – дээрге, тоомчага албас чораанымны ам кээп дыка хараадаар-дыр мен.
Ачамның чемелээшкинин эдерин чүгле сөөлгү үеде бодап эгелээним чөгенчиг. “Тываның тоолчулары, чогаалчылары, эртемденнериниң дугайында бижип чоруур хиреңде, бодуңнуң төөгүң биживес-тир сен, “идииң чок идик септекчизи-дир сен, уруум” – деп меңээ могаттынар-даа болгай.
“Сергей-оол авазы ышкаш шевер оол, карактаңар!”
Хеймер дуңмавыс Сергей Баирович Аракчаа 1954 чылдың ноябрь 5-те Самагалдайга төрүттүнген. Кызылдың башкы институдун дооскан. Тываның Иштики херектер яамызынга, милиция шугумунуң кадрлар килдизинге хөй чылдар дургузунда ажылдаан, халажылгада подполковник.
Сергей дуңмавыстың даштыкы хевирин, “ачазынга, Виктор, Зояга дөмей” деп улус чугаалажыр. Аажы-чаңы авамга дөмей – оожум, томаанныг, арыг-силиг. “Сергей-оол авазы ышкаш шевер оол, карактаңар!” – деп, ачам чугаалаар. Шынап-ла, Сергей элээди назынында аажок дааранырынга сундулуг турган, ылаңгыя бодунга-даа, өске-даа эр улуска чүвүрнү кончуг шевер кылдыр даараар, “Брюкин” деп шолалыг-даа болгай. Бир эвес улаштыр карактаан болза, ёзулуг модельер болур турган чадавас. Оон аңгыда гитарага ойнаарынга, ырлаарынга ынак турган.
Ававыс аарый берген соонда, Сергей 5 класстан эгелээш-ле Кызылга угбам, честем сугнуң аалынга, школа, техникум, институт дооскан.
Сергей биле кернивис Аня дөрт ажы-төлдүг: Чинчи– лаборант, Чиңгис – сайгарлыкчы, Чимис – даштыкы дылдар башкызы, Шүгдүржап – мал эмчизи; 11 ачылыг.
Сергей, Аня дуңмаларым пенсияже үнгеш, амгы үеде оглу Шүгдүржаптың хлеб быжырар чаа мергежилинге дузалажып, Кызыл хоорай биле Куран арбан аразында барып-кээп ажылдап турарлар.
“СОҢГУ АЧЫ-ҮРЕГЕ БУЯН БОЛЗУН!”
“Мурнай үнген кулакты соңнай үнген мыйыс мурнаар”
/Тыва үлегер домак/
Тыва улустуң тоолдарында тоолдуң маадырлары “Соңгу ачы-үреге буян болзун!” – деп йөрээгеш, кажыктарны, тараа үрезиннерин азы өске-даа ыдыктыг чүүлдерни чажыптар ёзулал бар. Салгалдар аразының харылзаазын үспес ол дыка ханы уткалыг чаңчылды элдээрткен ёзулалдың ора-сомазы боор деп бодаар мен.
База ол ышкаш тыва тоолдарда маадырга, ооң аъдынга ат тыпсыр ёзулалдың ханы утказын ачам амгы үении-биле сагып: “Ат тыпсыры – салым оштаары!” – деп чугааланыр. Ынчангаш ачылары, чичилери төрүттүнерге: “Меңээ кырган-ачазынга ат ададыр болзуңарза, уткалыг болур эвеспе” – дээр. Чижээ, бистиң ажы-төлүвүске Сайдаш, Чинчи, Арбай деп аттарны бергеш, мынчаар тайылбырлаар чораан: “Мындыг аттар – хөй чараш үүрмек даштар, чинчилер, үрезиннер аттары болганда, хөй дуңмаларлыг азы хөй ажы-төлдүг, азы хөй мал-маганныг, азы хөй номнарлыг, эртем-билиглиг болурун, чаш кижиниң келир үеде салым-чолу бай-шыырак болурун оштаан ханы утка сиңген чиңгине тыва аттар-дыр”.
Ам бодаарымга, ачавыс салгалдарга тыва чоннуң чаңчылдарын, төрээн чериниң төөгүзүн бодунуң үежилери-биле бир дөмей, совет үениң хоругларын безин ажып эртип чорааш, бодунуу-биле кадагалап арттырып, дамчыдып берип чораан тыва кижилерге хамааржыр сарыылдыг өгбе болган-дыр деп бодаар мен. Ол дээрге тыва улустуң үндезин культуразының быжыын бадыткап турарының херечизи-дир.
Аракчаалар төрел бөлүүнүң салгалдарының Самагалдайның төөгүзү-биле харылзаазын түңнеп чугаалаар болза, салгалдар аразында харылзаа амдыызында үзүлбээнин үстүнде барымдааларга даянып тургаш, чаңгыс өг-бүлениң чижээнге көрдүвүс.
Аракчааларның амгы салгалдарында өгбелерниң чаяан-дөзү, бир онзагай аажы-чаңы дамчып келгенин Чыргал-Чочу, Түмен-Байыр өгбелерниң хөй санныг 4 салгалының салым-чолундан, эрткен оруундан көрүп болур-дур.
Ачам, авамның ажы-төлүнүң аажы-чаңы, салым-чолдуң оруу өгбелерден дазыл-дөзүн алган бооп турар: ажы-төлүнүң амыдырал кожуп, өг-бүле туткан кижилери, ада-иевистиң күдээлериниң, келиннериниң безин сонуургалдары дөмейлешкек болганы солун. Ачамның талазындан санакчылар (Катя садыгжы, Карай бухгалтер, Аня товаровед дээш оон-даа өске.); авамның талазындан шеверлер (Света, Сергей даараныкчылар, Сайдаш ус-шевер, дизайнер, Арслан фотограф, Чойган шеверлекчи-парикмахер, Сарыг-оол чурукчу д.о.ө.); өгбелерден “номчулар”, башкылар (Копеёл, Седип, Зоя, Ким, Оюу д.о.ө.), “сөскүрлер” (Света, Алдынай, Арбай журналистер д.о.ө.).
Ынчангаш, Аракчаалар төрел бөлүү ХХ-ХХI чүс чылдарда Тываның, Тес-Хемниң, Самагалдайның хөй ажы-төлдүг бөдүүн өг-бүлелериниң бир чижээ бооп, төрээн сууру-биле, төрээн кожууну-биле тудуш, ооң сайзыралынга боттарының шыдаар шаа-биле үлүг-хуузун киирип чоруур кижилерге хамааржыр. Ол дээш бис, хөй ажы-төлү, ада- иевиске курлак чедир мөгеер бис. Аныяк салгалдар – шеверлер, сөскүрлер өгбелерниң ат-алдарын мөңгежидер буянныг ажылды чаа үениң сайзыраңгай технологиялары-биле боттандырар боор деп идегеп арттым.
Зоя САМДАН (Аракчаа).
Авторнуң архивинден чуруктар.
"Шын" №62, 2023 чылдың август 23