1755–1758 чылдарда манчжур-кыдат эжелекчилер Тываны күш-биле чагырып алгаш, бодунуң тергииделиниң сорулгаларынга дүүштүр эргелеп-башкарылга системазын тургускан. Цинь династиязының богда-хааны (императору) Тываның чонун девискээр аайы-биле Тес-Хем, Салчак, Тожу, Хубсугул (Хаазут) кожууннарга чарган. Бо кожууннарны 1762–1763 чылдарда чаңгыс аймак кылдыр каттыштыргаш, ооң эң дээди чагырыкчызын — амбын ноянны томуйлаан.
Амбын ноян кылдыр чүгле Тес-Хем (сөөлүнде Оюннар деп эде адаан) кожууннуң ноянын томуйлаар турган, а ол ноянның чагырга чери Mooл, Кыдат болгаш Тибет-биле харылзажырынга кончуг эптиг чер — Самагалдайга турган, а ол чурттарның Тывага салдары ынчан канчаар-даа аажок улуг турганын бижээн херээ чок. Ынчангаш 1763 чылдан эгелээш, Самагалдай Тываның төвү апарган. Ол 1921 чылга чедир Тываның чүгле административтиг болгаш политиктиг төвү эвес, ажыл-агыйының, культуразының, шажын-чүдүлгезиниң болгаш даштыкы чурттар-биле харылзажырының база төвү турган.
1763–1921 чылдарда Тываның бүгү талазы-биле хөгжүлдези, даштыкы эжелекчилерге удур хостуг эрге-шөлээ, хамаарышпас чоруу дээш демисели Самагалдай-биле аажок холбаалыг. Ол үениң иштинде Тыва 48 сумулуг, 720 арбанныг, 9 кожууннуг апарган. Чон бодун чаңгыс нация бис деп медереп биле берген.
Амбын нояннарның чагыргазы эгелээн соонда, 1770–1775 чылдарда, ламаизм Тываның күрүне шажыны апарган. Самагалдайга амбын нояннарның резиденциязындан аңгыда, оон ат-алдары биче-даа дудавас Самагалдай хүрээзи база турган. Ол дуганнар, ном-судур, ажыл-агый талазы-биле эң улуг хүрээ. Хүрээ школазынга Тибетке, Моолга дээди, ортумак шажын эртеми чедип алган ламалар ажылдап чораан. Самагалдай хүрээзиниң Даа ламазы Тываның бүгү хүрээлерин чагырар турган.
Ю. ДАРБААНЫҢ “Тыва дугайында 99 айтырыгга харыылар” деп номундан.
"Шын" №39 2023 чылдың май 31
Самагалдай каш чылга чедир Тываның төвү турганыл?
1 июня 2023
29