Чаа туттунган хүрээ бистиң чурттуң сарыг шажын, культура болгаш өөредилгениң улуг төвү апаарынга бүзүрелим улуг” – деп, чурттуң Президентизи Владимир Владимирович Путин «Түбтен Шедруб Линг» хүрээзи ийи чыл бурунгаар ажыттынып турда демдеглээн турган.
Шынап-ла, чаа ажыттынган хүрээ Тыва чуртунга делегей чергелиг эртем-практиктиг конференциялар эрттиреринге, сарыг шажынның өөредиин чорударынга, төвүт медицинаны амыдыралга ажыглаарынга улуг ужур-дузалыг болуп турар. Оон аңгыда тус хүрээ делегейниң аңгы-аңгы чурттарында чурттап чоруур чүдүкчүлерни, республиканың аалчыларын, чурттакчыларын хаара тудар чери апарган.
Чаа хүрээниң баазазында өөредилге төвү ажыттынып турарын билир бис. Ооң проректору Начын Кунуужапты редакцияже чалааш, ук өөредилге чериниң болгаш ал-бодунуң дугайында чугаалаштывыс.
– Начын Владимирович, «Түбтен Шедруб Линг» хүрээниң баазазында ажыттынып турар өөредилге чериниң дугайында чугаалап бээр силер бе?
– Ийе, Россияниң сарыг шажын университеди Тывада ажыттынып турар. Ол университеттиң өөредилге талазы-биле проректору болуп турар мен. Ректо- ру — Долаан Куржанай башкы. Ол башкы Индияга өөренип чораан. Амгы үеде тыва ламаларның аразында эң-не улуг эртемниг профессор-дур. Тываның Камбы-ламазы кылдыр ийи хонук бурунгаар соңгуткан башкы. Долаан башкының шажынчы ады Лоден Шераб дээр.
Университеттиң байырлыг ажыдыышкыны октябрь 23-те Тываның В.Көк-оол аттыг национал хөгжүм-шии театрынга болур. Ниитизи-биле амдыызында 20 кижи өөренир. Университетче 11 класс дооскан сургуулдар хүлээп турар бис. Бо дээди өөредилге чери 3 аңгы факультеттиг: философия, медицина, иконографика. Философия факультединге буддийжи философияның көрүштерин өөренир. Медицина салбырынга тибет эмнээшкинни студентилер шиңгээдип алыр. А үш дугаар иконография факультединге бурганнар чуруп өөренир. Оон ыңай төвүт болгаш англи дыл өөредири база планда кирип турар.
Келир чазын чаа оолдар хүлээп алыр бис. Шылгалда аас-биле эртер. Колдуунда-ла өөренир күзелдиг кижиниң бурунгаар күзел-сорулгаларын чугаалажыр. Тывада ажыттынып турар Россияның буддийжи университедин доосканнар улаштыр Индияже база өөренип чоруп болур.
Ниитизи-биле 16 курс бар. Оларның чүгле үжүн Тывага эгелээривис ол-дур. Келир үеде планывыс болза ол 16 курстуң доозазын Тываже эккелгеш, маңаа өөредир сорулгалыг бис. Амдыызында сургуулдарга чурттаар чер чок. Бажыңнарындан кээп өөренир. Келир чылын өөренир оран-сава болгаш ниити чуртталга бажыңын тудары планда көрдүнген.
Оон ыңай өөредилгеге хамаарыштыр дээр болза «Воскресная школа» удавас ажыттынар. Аңаа 6-7 класстың оолдар, уруглары чүгле улуг-хүннерде кээп өөренир. Үш ай дургузунда улуг-хүн санында өөренгеш, курсту дооскан деп сертификат алыр. Шажынның эге базымнары-дыр ийин. 40 элээдини ийи класска үскеш өөредир бис. Улуг-хүн санында үш кичээл болур: бир дугаар кичээл – шажын, ийи дугаары – кижизидилге, үш дугаар кичээлде оюннар ойнаар азы будданың чугааларынга үндезилээн дириг-чуруктар көөр. Үш ай болгаш база катап чаа бөлүк чыып эгелээр бис. Ажы-төлүн өөредиксеп турар улус бар болза, 89309591594 телефон дугаарже долгааш, мээң-биле харылзажыптар болза ажырбас. Өөредилге халас дээрзин сагындыраал.
– Ал-бодуңарны номчукчуларывыска таныштырыптар силер бе? Кажан, каяа төрүттүнген силер, башкы?
– Мени Начын Владимирович Кунуужап дээр, шажынчы адым — Самтен Митук. 1994 чылда Эрзинге төрүттүндүм. Ада-ием Елена Бригадовна биле Владимир Юрьевич Кунуужаптар. Ачам ам бо хүнде бистиң аравыста чок. Кады төрээн ийи угбашкы бис. Менден улуг угбам бар. Кызылдың 9 дугаар школазының 6-гы клазын дооскаш, Цеченлинг хүрээзинге хуурактар школазынче өөренип кирген мен. Ниитизи-биле 17 чыл дургузунда шажын талазы-биле өөрендим.
– Шажынчы орукту кижи бүрүзү шиливес болгай, бо орукту канчап шилип алдыңар?
– Төрел хуурак акым турган. Акым ышкаш болуксааш, лама башкының оруун шилип алган мен. Чүгле ол эвес 9 дугаар школага өөренип турумда, ол кезек черге чоруур лама башкы турган. Ол башкыны көөрүмге, өскелерге дөмейлешпес, бир тускай болган. Олар дег тускай кижи болуксай берген мен. Эрзинге авам, ачам сугга чеде бергеш, хуурактаар дугайында күзелимни илереттим. Олар чөпшээревейн турдулар. Кырган-ачам Бригад Санчыевич Дүпчүрден айтырганнар. Ол «Эки кижи болур, чорудуптуңар» дээрге, чүгле ынчан чөпшээрээннер.
2007 чылдың март айда авам мени Цеченлинг хүрээзинге чедире берген. Кезек үеде Цеченлинг хүрээзинге чурттап өөренмишаан, Кызылдың 2 дугаар школазынга чергелештир өөренип турдувус. Ынчан хуурактар хөй бис, 10 ажыг элээди оолдар өөренип турдувус. Лама хеп кедип алгаш-даа өөренип болур силер дээр турду. Ынчалза-даа бис школачы формалыг өөренип турдувус. Хүннүң-не школаже өөренип чоруурувуста, башкывыс биске чем садып чиир 20-30 хире рубль берип каар. Школаның буфединден чемненип алыр бис. Кызылдың 2 дугаар школазынга 3-4 ай хире өөренгеш, улаштыр 4 кижи Индияже өөренип чорупкан бис. Ниңче дээр башкы бис дөртү эдертип чоруп турган. Эгезинде бир чыл чартык үе дургузунда ол черниң хүрээзинге өөренгеш, ол-ла хүрээниң школазынче кире бердим.
Хүрээниң школазынга өөренири дыка берге, ол бир аңгы делегей. Школага өөренирге, эки чүвези – дылдар сайзыраар. Төвүт, англи, хинди дылдарны өөредир. Ол школага ооң мурнунда даштыкыдан улус өөренмес, чүгле тус черниң чурттакчылары өөренир турган. Бир дугаар даштыкы сургуул болган мен. Чижээлээрге, тыва школага бир-ле дугаар чаңгыс орус өөрени бээрге кандыг ийик, шупту улус салаазы-биле айтып, «дуу ол орусту көр даан» дижирлер болгай. Ол ышкаш чүве диин. Буряттар, калмыктар дээш өске чурттуң шажынчылары оларга даштыкылар боор. Ында колдуунда-ла тибеттер, гималайлар өөренип турган. Тибет дылга илдик чокка чугаалай албас, чүгле дыңнааш, утказын билиптер апаргаш, ынчан школаже өөренип кирдим. Амгы үеде тыва, орус, төвүт, хинди, англи беш дыл билир-дир мен. Школаны дооскан соонда, Долаан башкының сүмези-биле улаштыр өөренири-биле, Төвүт шинчилелдериниң төп университединче шылгалда дужаагаш, 150 кижиниң аразындан 50 олуттуң үжүнче үш тыва оол кире бердивис. Доозарда, чааскаан артым. Аңаа тос чыл өөрендим. Университетти доозуп тургаш, Ачариья деп ат чедип алдым. Ачариья дээрге төвүт дылда Лопен, тыва дылда Ловуң деп турар бис; Лоп – өөредилге; пон – дарга дээн уткалыг. Азы долузу-биле сарыг шажын философиязының магистри дээни ол. Дооскан университедимде база аңгы-аңгы факультеттер бар. Ында чүгле буддистерни эвес, а өске-даа чүдүлгениң философияларын өөредип турар.
– Индияже өөренирде шылгалдалар эртер бе?
– Хүрээге 1 чыл чартык хире чурттавышаан өөрениптерге-ле, шылгалда ол болуп турар. Эгезинде 16 хире оол турган болзувусса, Индия чоруур үеге чедир 4 кижи арткан бис. Хүрээге тускай өөредиглер эртер, корум-чурум база анаа чуртталгада ышкаш эвес, ынчангаш эчизинге чедери ындыг амыр эвес. Шупту дүрүмнерни сагып турар улус артып калыр. Ол бүгүнү сагып шыдавас оолдар боттары-ла чоорту сывырлып чыдып каар чорду. Индиядан келген башкы биске төвүт дылга чугаалажырынга өөредип турду. Чамдык номналдарны шээжилеттирер. Бисти Индияга барып өөрениринге белеткеп турганы ол-дур ийин.
– Лама башкыларның анаа кижилерден ылгалы, күштүг талалары чүде ирги, Начын Владимирович?
– Мөзү-бүдүш. Ол дээрге кечил биле кенон дээр сагылдар-дыр. Сагыл четтирип алгаш, ону күүседири-дир. Сагылдарның иштинде чугаалап болбас чүүлдер база бар. Сагылдарның шуптузун сагып эгелээрге, бурган кылаштап чоруур-биле дөмей апаар. Чамдык чүүлдерни сагыыры дыка берге апаар. Чижээлээрге, от салбазы, курт-кымыскаяк өлүрүп болбас дээн ышкаш. Эртен эрте оттуп келгеш, сагыттынмайн баар хире чүүлдерни баш удур дилеп алыр бис. Чижээ, курт-кымыскаякты безин өлүрери ала-чайгаар болдуна бээр-дир ийин. Бут адаанче кире бээр болза, бис ону билбейн базыптар болгай бис. А арткан сагылдар — арага, таакпыга дегбес, өлүрбес, оорлавас дээн ышкаш дүрүмнерни албан сагыыр бис.
– Чон хөй кезиинде кандыг айтырыгларлыг кээр-дир?
– Колдуунда берге байдалга таварышканда кээр. Акша-төгерикти ажылдап алырга-даа, ызырынмастай берди дээн чижектиг, ол ышкаш сөөлгү үеде тускай шериг операциязында улузу дээш сагышсырааш база кээп турар. Тыва чон боттарының кылган чүүлдеринче көрбес, хуулгаазыннар манаар. Хамнадыптарга азы ном номчудуптарга, бүгү бачыды арлы бээр азы акша-төгериктиг апаар деп бодаар. Мээң бо нүгүл-бачыдымны арыглап каавыдам, өре-ширелерден адырывыдам дээн ышкаш. Ол ынчаар болдунмас-тыр ийин. Кижиниң бодундан бүгү чүве хамааржыр, бодунуң иштики делегейин, сагыш-сеткилин арыглаар болза эки. Буян ажылдап алыр болза эки. Чижээлээрге, бир-ле өөредилге черинче кирер дээн болза, лама башкыга ном номчудуп кааш, шылгалдага белеткенмес болза, ол болдунмас. Билиг база черле херек болгай. Чеже-даа белеткенип алган болза, багай чүүлдерге таваржып азы аарып-аржый берип болур. Ол дээрге баш удур буян чыып албаанындан чоруу чогувастап турар бооп чадавас. Буян кылыры дээрге албан-биле хүрээ-хиит долганып мөгеери эвес, а ада-иезинге, чоок улузунга, ажы-төлүнге дуза кадары болур.
– Сарыг шажынның эң-не кол өөредии чүү ирги?
– Бурган башкының өөредии. Ол сөстү төвүт дылда «чө» дээр. Ол сөс он аңгы уткалыг. Эң-не кол ниити утказы болза кижиниң сагыш-сеткилиниң эки талазынче өскерлири, чаарттынары-дыр.
– Шериг албан-хүлээлгеге хамаарыштыр чүнү чугаалап болур силер, башкы?
– Ажырбас, баар ужурлуг деп санаар мен. Бодум хуумда бичиимден тура-ла Индияга өөренип турган болгаш, шериглээр назыным эрте берген. Күрүнениң хоойлу-дүрүмүнге чагыртыр ужурлуг-ла-дыр. Шеригден дезип туруп бээрге, шын эвес апаар ышкажыл.
– Лама башкы бүрүзүнүң чедиксээри, делегейде эң-не ыдыктыг чер бар боор аа?
– Ийе, бар. Башкылар колдуунда Индияда шажынчы черлерже барыксаар. Оларның бирээзи Бодх-Гая дээр чер бар. Ол дээрге бурган башкының эң-не бир дугаар Будда байдалы четкен чери-дир. Варанаци дээр чер бар. Ында Сарнатх деп район бар. Ол районда Бурганның бир дугаар өөредиин чоруткан чери бар. Сарыг шажынчылар ынаар дыка барыксаар боор чорду. Мен ол черге ниитизи-биле 17 чыл өөренгеним ол-дур. Оон ыңай бурган башкының ийи дугаар өөредиг чедип алган чери база бар. Ынаар база улус дыка барыксаар боор чорду. Ооң адын Дас-куштуң ады-биле адаан Дастар даа деп чер бар. Оон ыңай улуг хүрээ турган чер, бурган башкының төрүттүнген чери, чок апарган чери дээш ол черлерни шажынчылар сонуургаар, ынаар барыксаар. Тос каът бажың хире улуг, бедик субурган бар. Ынчангаш бүгү делегейниң чүдүкчүлери ынаар барып турар. Улуг өөредилге болу бээрге, ол шөлдерге кижилер сыңышпастай бээр.
– Өске шажын-чүдүлгелерге хамаарыштыр чүнү чугаалап болур силер?
– Өске шажын-чүдүлгелерде кандыг-даа багай хамаарылга чок болур ужурлуг бис. Чамдык хамаатылар бодунуң чүдүлгезин эки билбезинден шажынчылар аразынга чөрүлдээлер тургузар. Бир эвес ийи тала бодунуң шажын-чүдүлгезин эки билир болза, удур-дедир билчилге турар-ла-дыр. Чүдүлгеде багай чүве чок. Чүгле кижилер аразында ындыг чүүлдер тургулаар. Багай чүдүлге чок, багай кижилер туруп болур. Кайы-даа чүдүлгениң кол сорулгазы чаңгыс – аас-кежикче орук айтыры. Чеде бээр сорулгазы чаңгыс, а аңаа чеде бээр оруктары аңгы-аңгы.
– Бодуңарны аас-кежиктиг мен деп санаар силер бе?
– Үнелиг кижи мага-бодунда, аарыг-аржык чок, арыг мага-боттуг, арыг агаарлыг, шажын-чүдүлгелиг Тыва черде төрүттүнүп келгеш, чурттап чоруур-дур мен. Тываның агаар-бойдузу-даа, хемнер, хөлдери, суглары өске чурттарга көөрде, хөлчок арыг-дыр. Өске чурттарга чоруп-чоруп чанып кээрге, Тыва дыка эргим. Хем суун-даа болза узуп ижип болур бис. Делегейниң хөй кезииниң суглары дыка хирлиг апарган. Шажын-чүдүлгелиг черге төрүттүнгеш, бурганның өөредиин өөренип, шиңгээдип ап чоруур аас-кежиктиг кижи-дир мен деп бодумну санаар мен.
– Өлүмден коргар силер бе?
– Чоокшулап кээрге кандыг ирги мен, корга бээр ирги мен бе. Өлүм дугайында бодап каап чоруур мен. Бир-ле хүн чедип кээр, кажан кээри билдинмес. Ону кым-даа билбес. Мен каяа өлүр мен деп бодап оргаш, эртенинде өске оранче чоруй барган-даа боор ышкажыгай. Ол дээрге кижилерниң бодунга идегели күштүг болуп турары ол-дур. Бежен хире чылым арткан боор деп бодай бээр мен. Чүгле бодумга хамаарыштыр эвес, а улгады берген чоок улузумга хамаарыштыр бодалдар бажымга бо-ла кирип келир. Кижи бүрүзүнүң баар оруу ол-дур деп бодаар мен.
– Өлүм соонда кижини чүү манап турарыл деп, дыка хөй кижилер билип алыксаар болгай.
– Сарыг шажынныы-биле алырга, өлген кижи катап төрүттүнүп келир.
– Будданы бурган башкы деп адаар бе?
– Ийе, ынчаар адап болур. Будда деп база адап болур. Будда Шакьямуни башкывыс деп адап болур. Будда — чаяакчы Бурган эвес. Кара угаан-биле-даа, эртем ёзузу-биле-даа алырга, ол чаяакчы эвес-тир. Чижээлээрге, автомобиль-дир. Ону чаяап каан дивес болгай бис. Ону кандыг-ла-бир мастер кылып каан бооп болур. А кижилерниң холу-биле кылбаан чер, дээр, ай, хүнге хамаарыштыр болза, ол бүгүнү Будда чаяаваан. Хөй-ле атомнар чыглып-чыглып ынчаар тургустунуп келгени ол-дур. Ону шажынчылар эвес-даа болза эртемденнерниң шинчилээни ындыг болгай. Эртемденнерниң 2500 чыл бурунгаар тайылбырлап каан чүүлдери бисте чаа кээп турары элдеп. Эртемденнерниң дыка хөй шинчилелдери шажын-биле дүгжүп турар, ынчалза-даа шуптузу эвес, чамдык каракка көзүлбес чүүлдерни эртемденнер көрбейн турар болгай.
– Чугаавыстың төнчүзүнде тыва чонувуска чүнү чагыыр силер, Начын Владимирович?
– Чугаалаксап турар чүүлүм болза тыва чонум шажынга сонуургалдыг болурун күзээр-дир мен. Чүгле хүн айтырып алыр азы ном номчудуп алыр эвес, сонуургалдыг болуп, буруулуг чүүл кылган болза, буруузун миннип, бот-боттарывыска дузалажып чоруурувусту, энерел-сеткилдиг, мерген угаанныг болурун күзээр мен. Чүге дээрге энерел-сеткил биле мерген угаан куштуң ийи чалгыны дег деңге чоруур ужурлуг.
Удавас Тыва черивис сайзыраар боор деп идегеп, бүзүреп турар мен. Чүге дээрге сарыг шажын университеди болгаш «Воскресная школа» кижизидилге ажылынга улуг тевиг болуру чугаажок.
Айдың ОНДАР чугаалашкан.
Чуруктарны маадырның архивинден алган.
«Шын» №39 2025 чылдың октябрь 9
