Эрткен дыштаныр хүннерде Мөӊгүн-Тайганыӊ Кызыл-Хая суурга «Тайга черим чараш малы» деп байырлал болуп эрткен.
Тывада сарлык малдыӊ хөй нуруузу – Мөӊгүн-Тайга кожуунда. Сарлык малды ада-өгбе чаӊчылы ёзугаар Тоолайлыг суурнуӊ «Сайзырал» кооперативи, Мугур-Аксы суурнуӊ «Малчын», Кызыл-Хая суурнуӊ «Мөген-Бүрен» деп күрүнениӊ унитарлыг бүдүрүлгелери, хуу малдыг Кежик Хомушку, Байлаӊ-оол Салчак болгаш өске-даа арат-малчын сайгарлыкчылар азырап, кадарып, баш санын чылдан чылче өстүрүп-көвүдедип турарлар. Ооӊ аӊгыда, Бай-Тайга, Барыын-Хемчик, Өвүр, Сүт-Хөл, Эрзин, Тере-Хөл кожууннарныӊ малчыннары база сарлык коданнарын азырап өстүрүп турарлар.
«Тайга черим чараш малы» деп байырлалды эрттирер саналды Россияныӊ болгаш Тываныӊ көдээ ажыл-агыйыныӊ алдарлыг ажылдакчызы, Күш-ажылдыӊ маадыры Өшкү-Саар Аракчааевна Ооржак киирген.
Сарлыкчыларныӊ байырлыг чыскаалынга – Тыва Республиканыӊ алдарлыг малчыннары Владимир Чоргаар, Херел Салчак, Артыш Салчак болгаш кожууннуӊ хоочун болгаш аныяк кадарчылары киришкен.
Сарлык малдыӊ эът-сүт барааннарын болбаазырадып бүдүрүп, ооӊ дүгүнден, кежинден шеверлеп кылган хеп-сыныныӊ, көшкүн амыдыралдыг чоннуӊ эдилелдериниӊ делгелгезин хөйге бараалгадып көргүзер сорулгалыг сарлык кадарчыларыныӊ тускай байырлалын организастап эрттиреринге Тыва Республиканыӊ Баштыӊыныӊ грантызы улуг деткимче болган.
«Ак чем», «Арзайты» деп болбаазырадылга бүдүрүлгелериниӊ эът-сүт барааннарыныӊ ярмарказы, мал согар цехтиӊ байырлыг ажыдыышкыны, ус-шеверлерниӊ делгелгези, сарлык шарыларыныӊ чарыжы, аът чарыжы, хүреш маргылдаазы болуп эрткен.
Республикада сарлык кадарчылары – депшилгелиг чурагайлыг технологиялар-биле сайзыраӊгай амгы делегейге, Россия күрүневистиӊ хөй омак-сөөк чоннарыныӊ аразындан, көшкүн малчын амыдыралдыг тыва улустуӊ культурлуг өнчүзүн эдилеп, келир салгалдарынга дамчыдып берип чоруур экер-эрес малчыннар дээрзин бадыткап көргүскен.
Тоолайлыг сумузунуӊ чону Тываныӊ шаандагы ёзу-чаӊчылдарын ам-даа ажыглап чоруур. Чайлаг, күзег, чазаг, кыштаг деп хонаштарынче көжерде, сарлык шарыларынга чүъгүн чүдүрүпкеш, көжүп турар дээрзин кожууннуӊ культура килдизиниӊ удуртукчузу Ульяна Даржаа тайылбырлаан.
Өгнүӊ ханаларын, ынааларын, хараачазын, өг шывыын болгаш өг иштиниӊ дерилгезин, аяк-савазын болгаш аъш-чемин барбаларга, аптараларга суп алгаш, тодаргайлаарга, 200 кил аар чүъктү, бүдүн өгнү, кажаа-хораа кылыр-даа, одаар-даа ыяш чудуктарын сарлык шарыларынга чүдүрүп, ынчаар ажыглап чоруурун тайылбырлавышаан, Тоолайлыг сумузунуӊ баштыӊы Аӊчы-Буян Доӊгак, малчыннары Роберт Демчик, Альберт Салчак улус-чонга бараалгадып көргүскен.
«Мөген-Бүрен» КУБ – республикада үлегерлиг мал ажыл-агыйларыныӊ бирээзи. Байырлыг хуралга малчыннарныӊ чымыштыг ажыл-ижин үнелеп, алгап-мактаан. Республиканыӊ мал өнчүзүнүӊ баш санын өстүреринге күш-ажылы-биле үлүг-хуузун киирип чоруур малчыннарны Тываның Чазаа, кожуун чагыргазы болгаш кожууннуӊ удуртулгазы, Дээди Хурал, кожууннуӊ, сумунуӊ Төлээлекчилер хуралдары тус-тузунда шаӊнаан. Шээр болгаш бода малды чаӊгыс-даа чидириг чокка азырап өстурген малчыннарга, сакманчыларга беш муӊдан бежен муӊ чедир акша шаӊналды ук бүдүрүлгениӊ удуртукчузу Ө.-С.А. Ооржак тывыскан.
Луганск биле Донецк республикаларга ачы-дуза чедиреринге идепкейлиг киришкени дээш Кызыл-Хая суурнуӊ Херээженнер чөвүлелинге өөрүп четтиргенин «Чаӊгыс демниг Россия» партиязыныӊ Тывада регионалдыг салбыры өөрүп четтиргенин илергейлээн.
Байырлалдыӊ маадырлары – кадарчылар, аалчылар – Тожу, Тес-Хем, Эрзин, Өвүр, Чөөн-Хемчик, Бай-Тайга кожууннуӊ делегациялары, РФ-тиӊ Федерация Чөвүлелиниӊ кежигүнү – сенатор Дина Оюннуӊ төлээзи, ТР-ниӊ Дээди Хуралыныӊ (парламентизиниӊ) бөлүк депутаттары, республиканыӊ көдээ ажыл-агый сайыды Сергей Ондар болгаш республиканыӊ эртем-шинчилел институттарыныӊ эртемденнери Буян Донгак, Ульяна Бичелдей, Роза Чысыма болгаш чалаттырган өске-даа аалчылар ук хемчегге өөрүп киришкен.
Мөӊгүн-Тайга кожууннуӊ төп библиотеказыныӊ Кызыл-Хая суурда салбырыныӊ эргелекчизи Арина Иргиттиӊ саналы-биле, Тываныӊ библиотекарьлар ассоциациязы республиканыӊ малчыннарынга тураскааткан онзагай чаа номну чырыкче үндүрген.
«Ачылыг бай чуртувусту алдаржыткан сарлык малым» – республиканыӊ эрткен чүс чылдыӊ болгаш амгы үениӊ ат-алдарлыг сарлыкчыларынга тураскааткан баштайгы ном. Ооӊ маадырлары – Мөӊгүн-Тайганыӊ ат-сураглыг сарлык кадарчылары. Сарлык мал дугайында ырылар, шүлүктерден аӊгыда, «Тывавыстыӊ чоргааралы – сарлык малым» деп эртем-практиктиг конференциязыныӊ материалдары бо номда киирген.
Республикада билдингир ат-сураглыг артистер, мөӊгүн-тайгажылар, Роберт Салчак, Марианна Айыыш, Каӊ-Хүлер Саая, Николай Дамба болгаш аныяк ыраажы Дарый Хертек ыр-шоорлуг солун концертин чонга бараалгаткан.
Россияныӊ кыдыкы соӊгу чүк девискээрлеринге хамааржыр кадыг-дошкун агаар-бойдустуг Мөӊгүн-Тайга кожууннуӊ экер-эрес, орлан-шоваа сарлыкчылары республиканыӊ көдээ ажыл-агыйынга, экономиктиг хөгжүлдезинге үлүг-хуузун төлептии-биле киириштирип чоруур. Хүндүлээчел болгаш биче сеткилдиг мөңгүн-тайгажылар республикада сарлык кадарчыларыныӊ бир дугаар тускай байырлалын бедик деӊнелге эрттирген.
ТР-ниң көдээ ажыл-агый сайыды Сергей Ондар:
«Сарлык – республикада эъткир уксаалыг мал бүдүрериниң база бир улуг курлавыры. Республикада сарлыктың баш саны өзүп турар. Экологтуг арыг эъттиг болгаш сүттүг сарлык сериин тайга-сыннарга тааржыр.
Кадыг-дошкун агаар-бойдустуг девискээрге мал малдаары амыр эвес ажыл-иш деп билир бис. Ынчангаш сарлыкчыларга социал магадылалды тургузары-биле тускай программаны ажылдап кылырының дугайында эртемденнер-даа, чон-даа саналды көдүрүп турар. Олче сарлыкчыларның социал камгаладылгазындан аңгыда, эрте пенсияже үнер эрге, хөй чыл ажылдааны дээш пенсия дээш оон-даа өске күрүне деткимчезин киирери көрдүнген.
Ажыы-биле чугаалаарга, чүгле сарлык малга хамаарыштыр тускайлаттынган күрүне программазы чок. Федералдыг деңнелде күрүне деткимчезин уксаалыг мал малдаан ажыл-агыйлар алыр эргелиг. Чижеглээн бир баш төрүүр сарлык бажынга онааштыр деткимчениң хемчээли – 3095 рубль. Тывада чеди уксаажыдалга ажыл-агыйы бар. Республика бюджединден уксаа чок төрүүр бир баш мал дээш көдээ ишчилер чылда 1500 рубль деткимчени чаңгыс катап алыр. Маңаа хамаарыштыр айтырыгны шупту деңнелдерге көдүрери чугула. Сенатор Дина Оюн сарлыкчыларны деткиир күрүне программазын ажылдап кылырын база кичээнгейге алган».
Р. Демчик.
Авторнуң болгаш
Шончалай ХОВАЛЫГНЫҢ тырттырган чуруктары.
