ДЫШТАНЫКЧЫЛАРНЫҢ САКТЫЫШКЫНЫ
Тыва улустуң аржаанга чедип, ооң ыдык болгаш онза амданныг аржаан суун харамдыгып ижип, секпереп-сегип алыр күзели-биле ооң илбилиг шоргаларынга каксып, кадыкшылын экижидип ап турарын чай санында көрүп турар бис. Аржаан — тыва кижиге кезээде ыдыктыг, онза утка-шынарлыг, чараш ужурларлыг, тускай сагыыр чурум-езулалдарлыг. Ол сөстүң төөгүзү бурунгу санскрит дылдан үнген, ыдык суг деп утканы илередип турарынга бүрүнү-биле каттыжар бис. Моолдар, буряттар аржаанны “аршан”, а кыргыстар “арашан” дээр.
Ыдык суглар-биле байлак Тыва чуртувуска чеже-чеже аржаанчылар кээп дыштанып турар чүве. Олар аржаан деп эргим сөзүвүстү хевээр адап, өөрүшкүзүн, магадалын та чеже кижилерге дамчыдып турар чүве. Ынчанмайн канчаар, өртээ турбас үневис— кадыкшылывысты быжыктырып, айдыс чыттыг онза агаарывысты өкпе-хөрээн долдур тынып, аарыг-аржыын арылдырып, өөрүшкү-маңнайлыг тарап чоруптарлар эмге тикчок болгай. Аржаанга кижи чүгле аарыын сегидер эвес, а сагыш-сеткилин арыдар, тура-соруун күштелдирер. Чүс-чүс чаңгыс чер чурттугларывыс кадыкшылын быжыглаар сорулгалыг төрээн черивистиң ыдык сугларынга чалбарып чедер дээш, чайның таарымчалыг хүннериниң бирээзинде, аржаан быжып, онза күжүн дыштаныкчыларга харам чокка тарадып эгелээрге, аъттаныптар болгай бис. Хөйнүң-чоннуң кожууннардан, хоорайлардан чедип, кадыкшылын экижидип, хей-аъдын бедидип, сеткил-сагыжын дыштандырып алыр ыдыктыг аржааннары бистиң Тывавыста дыка хөй дээрзин чоргаарал-биле чугаалап болур бис.
Ындыг аржаанның бирээ- зи — найысылал хоорайывыстан ырак эвесте, Улуг-Хем кожууннуң улуг сууру Хайыракандан 8 хире километр черде кайгамчык чараш, ыдык суглуг «Сенек» аржаанының дугайында аңаа дыштанып, күш кирип алган хоочуннарның өмүнээзинден бо сактыышкынны бижидим.
Янзы-бүрү кожууннардан дыштаныкчылар келгеш, кадыкшылын быжыктырып, сүлде-сүзүүн бедидип, аразында харылзажып, ойнаксанчыг оюннарны ханызы-биле билип ап, ие-бойдузувуска чалбарып дээш магалыг-ла солун, уттундурбас хүннерни ажыктыг эрттирген бис. Чылдан чылче дыштаныкчыларга таарымчалыг эки байдалды тургузуп турарынга өөрүүр бис. Бо 2023 чылдың чайынында ол аржаанның дыштаныкчыларынга Улуг-Хем кожууннуң Хайыракан аттыг кадыкшылы кызыгаарлыг улустуң бажың-интернаттың коллективиниң чон дээш сагыш човап, удуур-чыдар, дыштаныр черлерин аянчыдарынче улуг кичээнгей салып турарынга канчап өөрүвес боор. Станислав Серенот хүндүлүг башкывыстың тургузуп каан ыдыктыг Бурганын, чараш болгаш ханы уткалыг сүме-ужурларын номчуп, алдын хүнүвүстүң чырык-чылыг херелдеринге амырап, салган саңывыска өргээн артыш, саржаавыстың, ак чемивистиң чаагай чыды, эки сеткил-биле баглаан кадактарывыс-биле ханы хүндүткеливисти ол ыдык-чараш черге илереткенивис ол.
Сенек аржаанның онзагай булуңу, ыдык сугнуң үндүр аккан дужунда, хавак кырында, хөлчок чараш дөрт өг ол девискээрни каастап, дыштаныкчыларны сонуургады бээр чорду. Ол өглерни дыштаныкчыларга таарыштыр удуур-дыштаныр оруннарлыг, хараачазын-даа, ынааларын-даа угулза-хээ-биле будуп, чараштап кааны онза болду. Ол өглерниң каасталга-дерилгезин бажың-интернаттың кежигүннери демнии-биле дерип, дыштаныкчыларга таарыштыр салган болду. Бөлүк хоочуннарның дыштанып четкен хүнүнүң даартазында солун концертче чалалга микрофон дамчыштыр ыракта майгыннарга дыңналы берген. Хайыракан бажың-интернаттың коллективи чалаарга, чыглып чеде берген бис. Чемненир чер кылдыр серилеп каан тускай стол, сандайларлыг черге солун концертти көрдүвүс. Бажың-интернаттың директору Чойганмаа Сайлык-ооловна Канчыыр-оол, оралакчызы Чочагай Уран-ооловна Шырып, башкызы Вера Диртешовна Аракчаа, Александра Болатовна Ховалыг дээш өскелерни-даа адап, солун концертти белеткеп, дыштаныкчыларга бараалгатканын мактаар апаар. Тываның улустуң чогаалчызы Кара-Күске Чоодунуң “Таңды-Тыва төлү мен” деп онза чечен сөзүнге бижиттинген (аялгазы Кызылдың 9 дугаар школазының башкызы Байлаңмаа Айдың-оолдуң) чараш ыры чаңгыланырга, көрүкчүлер адыш часкап уткуп алдылар. Солун чүүл — хой кадарып турган бичии оолчугаш Найыр Хапык-оолду (7 класс) эдертип алгаш, ол концертке киириштирип, баянга янзы-бүрү аялгаларны ойнатканы болду. Мөөрейге киришкеш, бирги черни ап турган Айыс Валентин оглу Түлүш бедик деңнелге шээжи-биле шүлүктү күүсеткени онза болган. Ат-сураглыг чогаалчывыс Сергей Бюрбюнуң бижээни “Хайыраканым” деп чараш ырыны ийи ыраажы: Маргарита Тоглапкан биле Александра Ховалыгның күүсеткенин демниг адыш часкаашкыннары-биле уткудувус. Бот-тывынгыр бо артистер ооң мурнунда база дыштаныкчыларга бараалгааннар болду.
Солун концерт, оюн-тоглаадан аңгыда, ол аржаанда дыштанып келгеннерге амданныг аъш-чеми-биле чонну амырадып турар “чемзиг-холдугларны” база маңаа бижип, эки деп демдеглээр апаар. Улуг повар, чемни амданныы-биле белеткеп турар күдер оол — Херел Дииң-оолович Ооржак, ооң дузалакчызы Сүт-Хөл кожууннуң Алдан-Маадырдан Артыш Уйнук-оолович Монгуш. Дыштаныкчыларга бүгү сеткили-биле оларның кадыкшылынга тааржыр болзун деп сагыш човап, амданныг чемнерни дерип, үлеп турар аныяк кыс уругну Шораана Олеговна Куулар деп билип алдывыс.
Черле дыштаныкчыларның сеткилин сергедип кээр чүүлдерни демдеглээр бис: хүндүс энергияны хүнден алгаш, даң аткыжеге чедир, хондур, чараш чырыын долгандыр өргүп турар кылдыр таарыштырган болду. Ону көөрге, хоорайның сайгылгаанныг кудумчулары сагындырар, көрүштүг, чараш.
Бо бүгүнү чарашсынып, үнелээн хоочуннар: Иван Максимович Сувандии, Светлана Байыровна Данзын-оол, Светлана Чоодуевна Шулуу-Маадыр, Сүктер Шимет, Алдын-кыс Сюрюновна, Владимир Майдырович Монгал, Валентина Сояновна Алдын-Херел дээш өскелер-даа.
Кадыкшылды, күчү-күштү биске шаңнаар,
Тынгарыкчы, кайгамчыктыг ыдык суглуг,
Төрээн Тыва чуртувустуң онза чараш булуңу боор —
Таан чараш Сенекти бис утпас-даа бис, үнелээр бис.
Светлана ШУЛУУ-МААДЫР,
хоочун башкы, ТР-ниң өөредилгезиниң алдарлыг ажылдакчызы
«Шын» №77 2023 чылдың октябрь 11
13