Эртенги хүн
Эргеленип, чарашсынып чыннып ханмас
Эриг алдын каастанган эртенги хүн,
Алдын хүнүм чыргалынга чурттап чоруур
Аас-кежиин авайым-на сунуп шаңнаан.
Отту шаккан оттуг херел октаргайже
Оккур көстүг херелдерин чашканнап тур.
Көңгүс хензиг оглум оглун чедип алган
Хөөп үнген кызыл хаяаң магадаан мен.
Кайгамчыктыг алдын хүннүң үүргезин
Кажанда-даа көрүп чорбаан ышкаш болдум.
Бүгү чырык делегейде амы-бойдус
Буян-кежик өөрүшкүден ыглап турду.
Ында-мында чирилешкен куштар үнү
Ырлап чыдар дамыракка улажыпты,
Чаштың арны улам чассыг хүлүмзүрүп,
«Чаагайыңны, хүнүм!» – дээнзиг мендилешти!
02.03.2007 ч.
Зоя Намзырай
Шүлүкчүнүң делегейинде Хүн – эң-не Дээди күш, ол кижиге дыка чоок, иези ышкаш чоок болгаш эргим. Өртемчейниң эң-не Дээди күжү. Кижилерге болгаш бүгү амылыг амытаннарга Хүн чыргалаңның аас-кежиин, өөрүшкүнү сөңнеп чоруур деп билдинип турар.
Ынчангаш «Алдын хүнүм» болгаш «Аас-кежии» деп ийи аңгы одуругларда сөстер шүлүкте аяннажып турары база анаа эвес.
Лириктиг маадыр – Хүнге, кижиниң авайынга ышкаш, эргеленип чоруур. «Эргеленип» деп сөс кайгамчык делгем уткалыг сөс. Ол дээрге чүгле «чассыыр», «чымчак көөр» дээни ол эвес болур. «Эргеленир» деп сөсте кижиниң иезинге кызыгаар чок ынаныжы: идегели, бүзүрели, ынакшылы база ажы-төлү авазындан кажан-кезээде хоргадал-камгалалды ап чоруур болгаш энерелдиг эргим авазының салгакчы-уламчылакчызы апаарын оштап турар.
Хүнден амылыг амытан бүрүзү хоргадалды, ынанышты алыр болгаш ооң ачызында амыдырап-чурттап, чаагай сеткил-биле чечектелип сайзыраар. Ол дээрге Хүннүң ачызында амы-бойдус дириг бойдус болуп, ол ышкаш кижиниң амы-бойдустуң хүрээлеңинче кирип чурттап чорууру тодарап кээр. Бо шүлүкте автор ону кайгамчык уран-чечен болгаш мерген сөзү-биле илереткен.
Хүн алдын херелдерин черже чажыптарга: «Бүгү чырык делегейде амы-бойдус Буян-кежик өөрүшкүден ыглап турду» – дээн.
«Ыглап турду» – деп сөстер мында лириктиг маадыр салгалдарынга амылыг бойдуста дириг чүве бүрүзү сеткиир сеткилдиг: өөрүүр, ыглап, муңгараар сеткилдиг деп чүвени билиндирип турар.
Хүннү кандыг чурумалдыг сөстер-биле адап турар-дыр? Хүн – чыжыр алдындан бүткен ышкаш – «Алдын хүнүм», «оттуг херелдерлиг», «Оккур көстүг херелдерлиг», бо херелдерин октаргайже «чашканнаан». Ол – «Хөөп үнген кызыл хаяа».
Хүн – «Эриг алдын каастанган», алдын эриг, хайнып турар эриг база «алдын хүннүң үүргезин» деп чурумал-биле шүлүкчү Хүннүң төнчү чок хайлып, хайнып, агып турар чаяалгалыг үүле-чолун = кежик-хайыразын эскербейн чордум (көрүп = бодап чорбаан ышкаш болдум) дээн кедергей ханы утканы илередип турар ышкаш.
Хүн үнүп кээрге – өрү дээрде кушкаштар-даа чирилежип ушкулаар, черниң кырын дамырак-суглар-даа каастап диргизер:
«Ында-мында чирилешкен куштар үнү
Ырлап чыдар дамыракка улажыпты».
База чаш төлдер өөрүп-хүлүмзүрүп, ойнап, чаш малдар ышкаш дешкилежип, бөлүглешкен турар:
«Көңгүс хензиг оглум оглун чедип алган
Хөөп үнген кызыл хаяаң магадаан мен»…
«Чаштың арны улам чассыг хүлүмзүрүп,
«Чаагайыңны, хүнүм!» –дээнзиг мендилешти!»
Ие-шүлүкчүнүң делегейин чаңгыс шүлүктен мынчаар танып билип ап болур-дур бис. Чырык чер кырынга амыдырап-чурттаары дег өндүр кежик чок, Эргелениг, Энерел, Ынакшыл – төнчү чок амыдыралдың ыдыы.
Уран ДОНГАК.
“Шын” №38 2025 чылдың октябрь 2