| ПОЭЗИЯ |
Кайгамчыктыг уян хөөннүг шүлүктерниң автору орус-совет шүлүкчү Сергей Есенинниң 130 харын октябрь 3-те ооң поэзиязынга ынактар демдеглеп эрттирип турар. Сергей Александрович 1895 чылдың октябрь 3-те (эрги чыл санаашкыны-биле сентябрь 21-де Рязан губернияның Константиново суурга төрүттүнген. Ооң шүлүкчү салым-чаяаны элээди назынында көстү берген. Баштайгы шүлүктери “Мирок” журналга парлаттынгылаан. Александр Блок, Николай Клюев, Алексей Ремизов дээш өске-даа талантылыг шүлүкчүлер-биле Сергей Есениниң 1915 чылда таныжып алганы ооң чогаадыкчы өзүлдезинге улуг салдарлыг болган. Ынчалза-даа Сергей Есенинниң шүлүктери уян хөөнү-биле онзаланып турган. 1915–1925 чылдарда Есенинниң эң шылгараңгай чогаалдары бижиттинген. "Отговорила роща золотая...", "Письмо к матери", "Мы теперь уходим понемногу..." дээш өске-даа шүлүктери номчукчуларның сонуургалын кыптыктырып, “Орус черниң шүлүкчүзү” ат-алдарны авторга шаңнаан.
Сергей Есенинниң уян сагыш-сеткили ооң угаан-сегээниниң байдалын сулараткан. 1925 чылдың ноябрь–декабрь айларда шүлүкчү Москвада психоневрология клиниказынга эмнедип чыткан. Оон үнгеш, Ленинградка келгеш, "Англетер" аалчылар бажыңынга чурттай берген. Шүлүкчүнүң өлгени декабрь 28-тиң эртен билдинген. "До свиданья, друг мой, до свиданья..." деп шүлүүн декабрь 27-де бижип каан болган. Сергей Есенинниң өлгениниң чылдагааннарының дугайында янзы-бүрү догааштырыглар хөй, оларның кайызы-даа тодаргайы-биле бадыткаттынмаан.
Шүлүкчүнүң шүлүктери өлүм чок. Олар делегейниң хөй чоннарының дылдарынче очулдуртунган, сая-сая тиражтарлыг парлаттынган болгаш парлаттынып-даа турар.
Сергей Есенинниң шүлүктериниң тыва дылче очулгазын “Шынның" номчукчуларынга бараалгаттывыс.
Ыт дугайында ыры
Даңгаар эртен аңмаар орта
Тараалыг таар аразынга
Чеди эниин өлешкин ыт
Чергелештир төрүп алган.
Кежээге дээр оолдарын
Кевир чылгап, эргелеткен.
Чыдынының адаанда хар
Шылбыртыңнап эрип чыткан.
Дагаа куштар өрген бажын
Дүннээр дээштиң хонупканда,
Дүндүгүр ээ чеди эниин
Таардыва киир каапкан.
Хөртүк харга ойлуп-дүжүп,
Хөөкүй соондан маңнап орган…
Чиндигир көк хараалча суу
Сирлеңейнип үр-ле чыткан.
Дерлиг быктын чылгай-чылгай
Дедир калгып, илгип ора,
Хата ажыр айны көөрге,
Хаважыы-даа ышкаш болган.
Кылаң дээрже өрү көрүп,
Кыпсынчыды улуй каапкан.
Шөлдер ынды тейлер ажыр
Шөйбегер ай чашты берген.
Дажаан дашты чем деп билгеш,
Дакпыш хөрээ човааны дег,
Чымчак харже ыттың чажы
Сылдыстар бооп чүгүрүшкен.
* * *
Катап дагын чанып келдим,
Хайыралыг ыржым черим!
Артыы дагдан бүлүртүң шаң
Аккыр холун чая каапты.
Дүндүгүр хүн булуттары
Дүрүжүпкен союп бар чор.
Имиртиңниң кударалы
Ишти-хөңнүм өйүп чору.
Дуганнарның баштарындан
Туяа тайып, черже батты.
Кады ойнап өскен өөрүм,
Кажан шагда душпас боор бис!
Удаажыраан чылдар соонче
Уурук-суурук чоруптуңар.
Чалгын чайган дээрбе ынды
Шаалаан суг-ла биеэ хевээр.
Караңгыда үргүлчү-ле
Каткан өлең кагжырт дээрге,
Эриг бустуг черге тейлеп,
Эрткен өй дээш чалбарыыр мен.
1918
Тываның улустуң чогаалчызы Александр ДАРЖАЙ очулдурган.
* * *
Эдер-хааржак, ыыткыр ырла,
эдер-хааржак, дидим ырла!
Эрте берген чалыы шаамны
уярадыр сагындыр-ла!
Шарлан, дыка шимээргеве.
Чайгы орук, довурава.
Талыгырда сарыымайга
сарын ырым ужуп четсин.
Сагыш салып дыңнааштың, ыглай кааптар чадавас.
Чалыы үем эрткенин ол кажанда-даа хараадавас.
Хараадаан дег болза-даа, аңаа дыка хомудавас.
Кайда сен, өөрүшкүм? Кайда сен, хөглүг үем?
Куттул, ыр, ам-даа куттул,
чаңгыландыр куттул-ла!
Хуу-салым биеэги хевээр,
чуртталгага чүү-даа болбас.
Эзир ышкаш чоргаарымдан,
экер-эрес чаңымдан
Эдер-хааржак үдээн ыры
эжим болуп арткан-дыр-ла.
Салчак СОДУНАМ очулдурган.
Авамга чагаа
Менди сен бе? Экии, авай!
Мен-даа база чүгээр чор мен.
Казанааңче кежээ чырыы
Кайгамчыктыг саарлып турзун.
Оглу мени сагынгаштың,
Олура албас болу берген,
Орбак тонун кедип алган
Орук кезип чоруур дээр-дир.
Шала кежээ имиртиңде
Сагыжыңга болган-на чок
Бир-ле кижи оглуң мени
Бижектеп каан ышкаш болур.
Ажырбас оң, дүвүреве,
Анаа-ла хей сагыжың-дыр.
Авам көрбейн өлүр хире
Арагачы апарбаан мен.
Чалгааранчыг чуртталгадан
Чарлып алгаш, ол-ла дораан
Чана бээрин күзеп чоруур –
Чаңгыс бодаан чүвем-не бо.
Садывысты чечек бүргээн
Часкаар өйде чана бээр мен.
Ынчан мени мурнунда дег,
Ындыг эрте оттурбас сен.
Болган-болбаан чүвелерге
Бодалымны доюлдурба,
Кара чаштан чуртталгамга
Кадыг-бергээ душчуп келдим.
Дедир келбес эрги чаңчыл –
Тейлээринге өөретпес сен!
Өлчей-кежиим, өмек-дөмээм,
Өөрүшкүм чаңгыс сен сен.
Оожурга, таан дыка дүвүреве,
Оглуң мен дээш муңгарава.
Орбак тонуң кедип алгаш,
Орук кезип кылаштава.
В. МОНГУШ очулдурган.
“Шын” №38 2025 чылдың октябрь 2