1965 чыл. Үе-шагның солушкан маңы, шактың согунчугаштары-биле бир дөмей, дүргени-биле эргилип, хонуктар, айлар, чылдар каржып-солчуп эртип-ле турар. Школачы чашкы шаавыс чоокта чаа дег, сагындырып келгилээр. Саарыглары көвүктелип, шала дүрген агымнарлыг Хемчик хемден ындыг-ла ырак эвесте, аттыг-чарлыг, төөгүлүг Алдан-Маадыр школазын доосканывыстан бээр мугур 50 чылдың нүүрүн көөр аас-кежиктиг, узун оруктуң ужуунда чедип келгенивис кайгамчык.
Эге класстарга өөредип чораан башкыларывыс Александра Шүрженеевна, Александра Тангытовна ам бо үеде бистиң аравыста чок-даа болза, «Үжүглелдиң» эге арыннарын ажыдып, эмдик холдарывысты чаажыктырып, үжүк-бижикке өөредип, эртем-билигниң алдын дүлгүүрүн ажытканын амдыгаа чедир чылыг-чырык сеткил-биле сактып чоруур бис...
Үжүглелдиң арыннарын
Үттеп, сургап өөреткен,
Александра башкылар-даа
Амга чедир уттундурбаан.
Кандыг-даа кижиниң школачы эштери, амыдыралче кокпа орукту изеп үндүрген школазының ханалары эргим болгай. Эртем-билигниң каңнакчызы — башкы. Бир эвес башкылар чок болза, эртем-билиг чедип алыры болдунмас.
Элээди болгаш улуг класстарга биске үлегер бооп, билиг мергежилин харам чокка дамчыдып чораан башкыларывыс: Даңзы-Белек Хавыкпанович (төөгү), Мандыш Хуваяковна (ботаника), Аржак Хуваякович, Мария Донгаковна (орус дыл, литература), Кара-оол Назын-оолович (геометрия, алгебра), Маадыр Биче-оолович (физика, астрономия), Биче-оол Санааевич (анатомия, биология), Анастасия Шогдуповна (химия), Хөвеңмей Шүрженеевна (тыва дыл, чогаал), пионер вожатый башкывыс Чылбак Чанган-ооловна. Школавыс директору, ынчан математикавыс башкызы, часкы дыштанылга үезинде школалар аразынга болуп эртер уран чүүл көрүлделеринге боду баянын туткаш, олуруптар Түмен-Байыр Арын-оолович Ооржак арат-чонунуң ажы-төлү дээш амыр-дыш чок, хөй чылдар дургузунда ак сеткилдиг билдилиг удуртукчу бооп ажылдап кааны өндүр хүндүткел. Ынчангаш төрээн школавыс башкывыстың адын эдилеп чоруурунга чоргаарланып чоруур бис. Бо башкыларывыс школаның, суурувустуң бүгү амыдыралын холунга ап, идепкейлиг, кол шимчедикчилери турганнар. Ол үеде башкыларывыс өөреникчилерниң корум-чурум, күш-ажыл кижизидилгезинче улуг кичээнгейни угландырып турган. Оон аңгыда янзы-бүрү демниг ажылдарга үргүлчү киржир: малчын аалдарның кажааларын коптаржыр, оолдарывыс токпак чарар, уруглар чыыр, будук-бүрү, сиген-ширбиил белеткээр, картошка казар, куштарга ыяш уялар чазап, азар дээш, кылбас-ла ажылывыс чок турган. Бистиң клазывыс дооскуже, школага эң-не эрес-кежээ, идепкейлиг, үлегерлиг класс турган.
Чылдың-на чаңчыл ёзугаар төрээн школавыс, аңгы-аңгы чылдарның доозукчуларының ужуражылга байырлалын эрттирип турар. Май 24-те бистиң класс 50 чыл болганывысты демдеглеп, ырак-чоок булуңнардан чаңгысклассчыларывыс күзелдии-биле чыглып кириштивис. Школачы, элээди үелеривистиң чырык, чылыг уттундурбас сактыышкыннары ол хүн база катап, ынаар-ла бисти өпейлеп киирди. Кижи бүрүзү бир-ле солун сактыышкынны, мурнун былаажып, каткы-хөг-биле үдедип, тө каап турдулар.
1975 чылда школа дооскан эштеримниң аразында кандыг-даа ажыл-агыйлыг, тускай мергежилдиг кижилер үнгенин бирден бир чок, шүлүктей аарак эштеривис Светлана Монгуш, Оля Монгуш чугаалаарга, чыскаалганнар аажок сонуургааннар. Оон бээр ам 50 чылдың маңы шуужуп эрткени ол. Школачы чылдар бистиң сагыш-сеткиливисте бир-ле хуулгаазын, чаъс соонда чарашсынып, магадап көөрүвүс челээштиң янзы-бүрү өңнери дег, чуруттунуп артып калган. Ынчангы үелерни сактырга, суурнуң бүгү чону: садик, школа, өг-бүле чаңгыс демниг, хайныышкынныг амыдыралдың девиинде чаңгыс углуг чоруп турганы уттундурбас узун төөгүнүң арыннары бооп, сагышта арткан.
Амыдыралда дески чүве чок, ак, кара кады чоруур, бо хүн бистиң аравыстан ырап, дуу оранче чорупкан башкыларывыстың, чаңгысклассчыларывыстың чырык овур-хевири сагыштарывыста чуруттунуп арткан, база ол ышкаш тускайлаттынган шериг операциязынга киржип, амы-тынын артынга кагган суурувус эрес-дидим оолдарынга чавыс мөгейип, сактыышкынның минутазын база кылдывыс.
Амгы үеде школавыс республика чергелиг чарлаттынган аңгы-аңгы мөөрейлерниң тиилекчизи болуп, школалар аразында өөреникчилериниң билии шыырак, корум-чурум талазы-биле дээре дээн школаларның санынче кирип турарынга өөрүп, оларның чедиишкиннеринге амырап чоруур бис. Бо хүнде өскен төрээн суурувустуң, школавыстың ат-алдарын бедик тудуп, школаны билдилии-биле, бурунгаар тура-соруктуг удуртуп чоруур директору Екатерина Ыйдымбууевнага чылыг, чымчак байырлыг сөстеривисти илередип, моон-даа соңгаар ада-өгбелеривистиң төөгүзүн, эки ёзу-чаңчылдарын үспейн уламчылап, ажыл-амыдыралы ам-даа сайзырап, чечектелип-ле турар болзун деп йөрээр-дир бис.
Ынчангаш бо чырык өртемчейде школа доосканывыстан бээр 50 чыл болуп, бистиң амыдыралывыста эртем-билигже оруувусту чүглендирип ужуктурган Алдан-Маадыр школазының доозукчулары болганывыска өөрүп, аксывыс кежиин улуун дижип, чоргаарланып, хей-аъдывыс бедик, суурувус чонунга, школавыска база катап четтиргенивисти илереттивис. Аңгы-аңгы чылдарда доозукчуларның байырлыг ужуражылгазы сеткил-сагышты өөртүп, хөлзедип, бедик көдүрлүүшкүннүг, үре-түңнелдиг болганынга амырап, ам бир беш чыл болгаш кээривисти аазап, чиик-сергек школадан үнүптүвүс. Ынча хөй чылдар эрткен-даа бол, школачы чылдар эргим-не-дир!
/ И.Д. ООРЖАК,
Алдан-Маадыр школазының 1975 чылдың доозукчузу.
Авторнуң чуруу.
“Шын” № 23 2025 чылдың июнь 19
