Кижилерниң салым-хуузу төрүттүнген чылының меңгизи, олудундан аңгыда, чыл санында өскерлип турар меңгизи болгаш олуду чугула хамаарылгалыг болур. Ол ышкаш чыл санында олуттан хамааржыр эки-багай чүктери база өскерлип турар. Бо ёзулалды Шагаа хүнүнде даң бажында кылыр.
ОЛУДУН ТОДАРАДЫП, ЭКИ-БАГАЙ ЧҮКТЕРИН ҮНДҮРҮП АЛЫРЫ
Сес чүкче көрнүп алган сес олут турар. Олут бүрүзү дѳрт эки, дѳрт багай чүктүг болур. Көзенекти (таблицаны) ажыглаарда, эр кижи ОТ-тан эгелээш, сес олутту ХҮН ААЙЫ-БИЛЕ дескиндир бодунуң харынга чедир санаарга, четкен көзенээнде бо чылгы олуду турар болгаш эки-багай чүктерин ында айыткан болур. Назы-харын санаарда, иезиниң иштинге чорааны бир харны база кадып алыр. Кыс кижи СУГ-дан эгелээш, хүн аайындан ДЕДИР санаашкын кылыр.
Чижээлээрге: 1980 чылда тѳрүттүнген, мечи чылдыг эр кижи бо 2024 чылдыӊ бо хүнүнде 43 харлыг деп санаар болза, иезиниӊ иштинге чорааны бир харны немээш, 44 харлыг деп санаар. Эр кижиниӊ олудун тодарадырда, ОТ-ту бирээ деп, хүн аайы-биле сес олутту санаарга, бо чылын октаргай олутта дүжүп турар. Кыс кижи суг олуттан дедир санаарга, довурак олутта таваржып турар.
Дѳрт эки чүк:
– Амы-тын чүгүнден лама башкы чалаар, сүлде-сүнезин кыйгыртыр, идик-хеп алырга эки. Дагылга кылыры, чажыг чажары, аңнаары хоруглуг.
– Буян-кежик чүгүнден эт-сеп, мал-маган, тараа-быдаа алыр, буян-кежик кыйгыртыр.
– Эм чүгүнден эмчи-домчу чалаар, эм-таң сураглаар, эм оъттар чыыр, аъш-чем база эт-сеп алыр.
– Хей-аът чүгүнден келин алыр, ырак орукче үнер, саң салыр, хей-аът тукчугажын киискидер.
Дѳрт багай чүк:
– Ал-бодун алзыр чүкче амы-тын-биле холбашкан үүле-херектер шуптузу хоруглуг.
– Беш четкер чүгүнче аарыг кижини аппарып, эмчиге көргүзери, эмчи-домчу база эм-таң чалаары, эм оъттар чыыры, ырак орукче үнери хоруглуг. Харын баък чүве чайладыр, чазалга кылыр, арыгланып артыжаныр, бок үндүрер.
– Хоралыг чүкче аарыг кижини эмчиге көргүзерин, келин база эт-сеп, мал-маган алырын шеглээр. Бок база чуунду үндүрер.
– Шулбус чүгүнче аът чарыштырып болбас база демир эт албас. Хай-халап чайладыр, чазалга кылыр, арыгланып артыжанган соонда, бок биле чуунду үндүрер.
Бир эвес багай чүкче чайлаш чок чоруур ужурлуг апарган таварылгада, ыяап-ла аас-кежиктиң болгаш чедиишкинниң «Бунд хорло» камгалалын ап чоруур болгаш «Ум агаани нигаани ажийлаа мандаалий маей суухаа» дээр таринаны номчуп чоруур болза эки.
Оон ыңай Пар, Тоолай чылдыг кижилер суг олутка; Чылан, Аът – ЫЯШ; Күске, Хаван – ДЕМИР; Мечи, Дагаа – ДОВУРАК; Инек, Улу, Хой, Ыт – ОТ олутка таваржыр болза, бо чыл оларга таарымчалыг эки болур. Харын бир эвес Пар, Тоолай чылдыг кижилер ДЕМИР олутка; Чылан, Аът – СУГ; Күске, Хаван – ДОВУРАК; Мечи, Дагаа – ОТ; Инек, Улу, Хой, Ыт – САЛГЫН олутка таваржыр болза, бо чылын олар кандыг-бир айыыл-халапка таваржы берип болурлар, ынчангаш ыяап-ла лама башкыларга олудунуң чазалгазын кылдыртып, «Сундуй», «Хей-аът саңын» номчудуп алыр болза эки.
ЧҮК ҮНДҮРЕРИ
Үнүп келир чылда хей-аъды бедик, ажыл-херээ бүдүнгүр база бүгү-ле чүүлдер өөделеп турзун дээш Шагаа хүнүнде даң бажында «Чүк үндүрер» деп ёзулалды кылыр. Кижи бүрүзү бодунуң үнүп келир чылда хей-аъдының чүгүнче бажыӊындан үнгеш, олудунуң тариназын 7-21 катап номчааш, буян-кежииниң чүгүнден дедир ээп келир.
ОТ олутта кижи: Үнүп келир чылда бажы, хөрээ аарып болур. Аът, алгы-кеш, дүк база кызыл өңнүг чүүлдер алыры хоруглуг. «Ум базар мамаа дагийний базар мамаа бизаяа суухаа» дээр таринаны номчувушаан, мурнуу-чөөн чүкче үнгеш, соңгу-барыын чүкче суг чажыпкаш, мурнуу чүктен ээп келир.
ДОВУРАК олутта кижи: Үнер чылда чер, суг ээлериниң хоразы чедип болур болгаш чевег-хөөр черлеринден бужартап болур. «Сае нямбоо» деп номну номчудар. Бир эвес чер казар, ыяш кезер, даш шимчедир азы дарганнаар дээн ышкаш ажыл-херектерни кылыры чайлаш чок негеттинип келир болза, «Ум агаани нигаани ажийлаа мандалий маей суухаа» дээр таринаны номчуур. Серемчилелдиг чоруур үези суглар баштары карарып келгенде. «Ум бадма дагийний хум мамаа бизаяа суухаа» дээр таринаны номчувушаан, барыын чүкче үнгеш, ыяш сыккаш, чөөн чүкче октапкаш, мурнуу-барыын чүктен ээп келир.
ДЕМИР олутта кижи: Өкпе-чүрээ, улуг-шөйүндүзү аарып болур. Бөрү, ыт ызырган эът чип болбас, чидиг бис, демир, от айыылдарындан оваартынып чоруур болза эки. Суглар кыры дошталып эгелээр үеде серемчилелдиг чоруур. «Сундуй», «Дүгер», «Найман гэгээн», «Дашзэвэг» деп номнарны номчуттурар. «Ум раднаа дагийний мамаа бизаяа суухаа» деп таринаны номчувушаан, мурнуу-барыын чүкче үнгеш, сереңги кывыскаш, мурнуу чүкче октапкаш, барыын чүктен ээп келир.
ОКТАРГАЙ олутта кижи: Бажы база хол-буду аарып, уйгу-дыжы баксырап, чер ээлериниң хоразы чедип болур. «13 саң», «Намхай ңямбо», «Алдын-Херел» номнарны номчуттурар. Кара-доңат үезинде хай-халапка таваржып болур. Бо чылын ыт азырап ап база бедик черлер, хая-даглар үнүп болбас. «Ум базар пагма дагийний мамаа бизаяа суухаа» дээр таринаны номчувушаан, соңгу-чөөн чүкче үнгеш, ыяш сыккаш, чөѳн чүкче октапкаш, соңгу-барыын чүктен ээп келир.
СУГ олутта кижи: Бүүректери, сыңыйы, ишти база чүстери аарып болур. «Лүмбүм гарав», «Шивдэгжу сус сан» дээр номнарны номчудар. Бораңнап турар үеде оваарымчалыг чоруур болза эки. Хаван биле балык эъдин шеглээр база сарыг, кара өңнүг эт ап болбас. Бо чылын довурак бо кижиге таарымча чок болур. «Ум гарма дагийний хум мамаа бизаяа суухаа» дээр таринаны номчувушаан, чөөн чүкче үнгеш, мурнуу-барыын чүкче довурак чажыпкаш, соңгу чүктен ээп келир.
ДАГ олутта кижи: Аас ишти кургап, баш дүгү дүжүп, кадагалап болур. «Арыг саң», «Дүгер» деп номнарны номчудар. Өл ыяш кезип, аңнап, хирлени берген аъш-чем аймаа чип база кара бөрт кедип болбас. Сиген кадып кургап, чер доңуп эгелээр үеде серемчилелдиг чоруур болза эки. «Ум будаа дагийний хум мамаа бизаяа суухаа» дээр таринаны номчувушаан, хей-аът чүгү болур соңгу-барыын чүкче үнгеш, буян-кежик чүгү болур соңгу-чѳөн чүктен ээп келир.
ЫЯШ олутта кижи: Өзү-баары, ишти, буттары аарып база кадагалап болур. Аас-дыл үндүрүп, алгыжып-чокшуру, кѳк өңнүг эт, ирбиш кежин алыры, өл ыяш кезери, чидиг бистиг демир тудары хоруглуг. «Арыг саң» салдыртыр. «Ум дагийний хум мамаа бизаяа суухаа» дээр таринаны номчувушаан, соңгу чүкче үнгеш, барыын чүкче демир кескиндилерин чажыпкаш, чөөн чүктен ээп келир.
САЛГЫН олутта кижи: Кулаа дүлейлеп, чүрээ дүргедеп, сеткил-сагыжы аарып болур. «Сундуй», «Дүгер» номчудар. Ыяш биле сарыг өң таарымча чок. Чазын база күзүн оваарымчалыг чоруур болза эки. Эзирик азы тенек аарыг кижилерни оюп, олардан чүнү-даа албас болгаш сѳс былаажып болбас. Садыг-саарылга бо чылын чорбас. Ыяштар чаа-ла ногаарарып кел чыдар үеде серемчилелдиг чоруур болза эки. «Хум базар пагмаа дагийний мамаа бизаяа суухаа» дээр таринаны номчувушаан, мурнуу чүкче үнгеш, соңгу-чөөн чүкче саазындан кезип каан пар дүрзүзүн киискидип салыпкаш, мурнуу-чөөн чүктен ээп келир.
Материалды “Шагаада чүк үндүрүп, олут биле меңгизиниң чазалгазын кылыры” (Кызыл, 1999 чыл) номдан алган.
