Үениң тевии үерлээн хем-не. Эки боданмас болза, эрткен орук-даа эскертинмес. Хая көрнүп чорбас болза, хамык чүве хажыывыска баар.
Шаңнадып-мактадып-ла чораан болгаш, шаанда судтатканым шуут уттундурган болду. “А где же ты, моя высота?” дээр номумну (2017 ч.) бөгүн көрүптеримге, ында “За статью в газете – в суд” дээн эге көстүп келди. Журналист бодумнуң болгаш бо ажылымның аайы-биле (азы уржуундан бе?) Кызылга, Тожунуң Чал-Кежигге база Доора-Хемге 1991 чылда судтаттым. Кызылдан ийи шииткекчи мени ап алгаш, Кызылга-даа, Тожуга-даа шиидип турдулар. “Шынның” ажылдакчызының шииттиргени шын.
Хоойлудан эртер эвес
Шүүгү чери кел-ле дээн-дир,
Шүүтсүнүп орар эвес.
Чүгле шынын сөгле дээн-дир,
Чүдүүр эвес, тейлээр эвес.
Албан чери кел-ле дээн-дир,
Анаа кайгап орар эвес.
Аксы-сөзүң бер-ле дээн-дир,
Анаа кайгап орар эвес.
Оорлапканың ол бе? — дээн-дир.
Ойта дүжүп кааптар эвес.
Олурарың ол-дур дээн-дир,
Оон чайлап шыдаар эвес.
Үүлгеткениң шын бе? — дээн-дир,
Үүртежип орар эвес.
Хоругдалда кирдиң дээн-дир,
Хоойлудан эртер эвес.
Айыылдыг байдал ынчан “Азас” заповедникке турган. Ооң 44 ажылдакчызының 28-и – эртемденнер. Оларда күштүг дөрт “Урал” машина, 18 “Буран” мото-шанак, 13 моторлуг хеме бар. Дериг-херекселдиг хөй аътты 4 кижи ажаап, карактап турар. Аң-мең мыя бо халчып турар. Дуржулга кылыр дээш, душканын-на боолап алыр. Оларда 18 карабин, винтовка боо, 5 дүүрге, 7 пистолеттен аңгыда, какпа болгаш дузак, хоран эңмежок. Ынча хөй чугула чепсекти кым анаа көрүп олурар боор?
Дуржулга кылыр чөпшээрелдиг эртемденнер тайгага келирге-ле, кончуг ховар 120 кундустуң чүгле 30-и арткан. Камгалалдыг “Азас” заповедниктиң директору Сергей Окаёмов ачазы Александр Окаёмов-биле кады хоруглуг үеде (май 17) элик боолап алгаш, аңныыр ажылдакчызы Ю. Никитинге туттурганнар. Бо-ла адашкылар эртемден А. Васильченко суглар-биле вертолётка 800 килограмм балык чүдүрүп тургаш, база-ла Юрий Никитинге туттурган.
Мен Юрий Никитин-биле школа бажыңынга турда-ла, харылзажып эгеледим. Өскүс арткан адыг оглун ол бажыңынга өстүрүп турда, чаш чүвени дыт будуунда олурар кылдыр чурукка тырттыргаш, солунга үндүрүп-даа турдум. Төтчеглекчилер дугайында материалымны С. Окаёмов меге чүве солунга бижээн дээш, мени судка берипкен. Элдеп чүвези, боду мени судка берипкен хиреде, боду ол судка кээр-келбес, дезиптер. Ынчап тургаш Иркутскунуң ийи вертолёдунга бодунуң база ачазының бажыңын чүдүрүп алгаш, Тывадан дезипкен. Тожунуң байлаан ол Иркутскуже чорудуп турган.
Ол үеде парлалгага эки-даа, багай-даа чүүлдерни эки чырыдып турган. Ол дугайында меңээ болушкан чогаалчы Юрий Кюнзегештиң, Чазак Даргазы чораан Михаил Мендумениң, Мөңгүн-Тайгадан Ондар Шагдыр-оолдуң, Чөөн-Хемчиктен Куулар Орустуң солуннарда материалдарындан ам-даа номчуп болур. Чыраа-Бажындан Саара Канчыыр-оол дээр хоочун башкы мени шуут-ла шүлүкке бижипкен:
Чогум арның
көрбээн-даа бол...
Чогум арның көрбээн-даа бол,
Чооду сени таныыр чордум.
Чогаалдарың номчуй-номчуй,
Чоргаарланып чурттап келдим.
Уругларга чогаал бижип,
Улуг үүле бүдүрген сен.
Алдар-адың ынчангаш-ла,
Алгый берген оглум-дур сен.
Чазый-хоптак кижилерден
Чалданмайн-на тутчуп келдиң.
Ындыгларга дүжүп бербейн,
Ылап шын дээш туржуп чор сен.
Тожу байлаан Окаёмов,
Доозуптар-ла часкан ийик.
Дораан бижип, судташкаштың,
Томаартыпкан ийик сен чоп.
Чогум арның көрбээн-даа бол,
Чогаалдарың номчуп чор мен.
Ам-даа улам сорук кирип,
Ажылда-ла оглум, Күске.
Шын-меге чүүлдерни “Шын”, шынап-ла, шынзыдып турган. Ынчангаш “Шын” экини нептередириниң, четпестерни арыглаарының болгаш ону чонга билиндирериниң чедингир чепсээ. Чижээлээрге, 1947 чылдың январь 14-теги “Шын” солун Сүрүң биле Сендажының “Барлык” совхозтуң 800 килограмм тараазын оорлааш, 10-10 чыл кара-бажыңнаар кылдыр шииттиргенин чарлаан. Шагаан-Арыгның үлетпүр комбинадының директору Бочегуровтуң, бригадир Арагачының ажылынга харыысалга чогу “Шын” солунга көстүп келирге-ле, оларны ажылындан үндүрүпкен дээрзин 1952 чылдың октябрь 2-деги “Шын” солунга чарлаан. Журналистер четпестер-биле мынчаар демисежип келгеннер. Шын дээш туржуру, “Шын” солуннуң база шынчы журналистерниң шыңгыы хүлээлгези.
Хүлээлгени хүлге боравас,
Даалганы далганга боравас.
Багай сөс балалыг.
Артык сөс айыылдыг.
Хоойлу билбес – колдамнажыр,
Чурум билбес – чудуруктажыр.
Оорланырының орнунга,
Диленгени дээре.
Олурарының орнунга,
Шимченгени дээре.
Улустуң угаанын журналист углап-баштаар. Улуг харыысалга – журналисте. Харыысалга хажыттынарга-ла, журналистиң ужуру билдине бээр. Ынчангаш-ла 30 кижиден тургустунган “Улуг-Хем” солуннуң редакциязы ажылга бир катап арагазыг чыттыг келген эживис ийи хүн ажылга келбеске, ажылындан үндүрүпкен. “Становление и развитие периодической печати” дээр номувустуң 42-ги арнын көрүңер даан: “По информации газеты “Красный пахарь” от 13.11.1930 года сельская бригада посёлка Балгазын, обсудив пьянку селькорра В. Монартыршина, постановила исключить его из рядов селькорров”. Солунга чүве бижиириниң чуруму, харыысалгазы, үнези, алдары ол хире-дир.
Көдээ бижикчини редакция коллективи эвес, ол-ла чурттап турган сууру, Балгазынның чурттакчылары боттары, В. Монарстыршинниң солунга чүве бижиир эргезин хоруп каапкан. “Ынчамас!” дээни ол. Ынчалза-даа – ачылыг сөс.
Ачылыг сөс
“Ынчанмас!” деп ачылыг сөстү
Ынайымдан дыңнап келдим.
Ындыг суртаал турбаан болза,
Ытсый берген чоруур боор мен.
“Ынчанмас!” сөс – кижизидип,
“Ынчанма!” дээн хоруушкун-дур.
Биеэ шагдан мынчага дээр,
Бижиттинмэн Хоойлувус-тур.
“Ынчанма!” дээр сөзүвүстүң
Ындазында анчыы аажок.
Ынчалза-даа чурум тудар
Ыдыктыг сөс, ачылыг сөс.
Үш катап судтаткаштың, үнүмнүң үнезин, демир-үжүүмнүң деңзигүүрүн ылап билдим. Алгы-кышкының, артык сөстүң херээ чок. Шууду херек – шуут-ла судтажыптар, ол-ла. Анаа-ла ынчап турбас, ЫН-ЧАН-МАС!
Чооду КАРА-КҮСКЕ.
1960 чылдың январьдан "Тываның аныяктары–Молодёжь Тувы” солуннуң штаттан дашкаар корреспондентизи, 1965 ч. “Тываның Аныяктары” солуннуң килдис эргелекчизи.
Чурукту интернеттен алган
“Шын” №36 2025 чылдың сентябрь 18