Солунчунуң мергежилиниң хыын тыварынга журналист башкыларым – бирги редакторум Валерий Севилбааевич Шаравии, килдизивистиң куратору – редакторнуң оралакчызы, кайгамчык чырык угаанныг Александр Сотпаевич Дембирель, килдизим эргелекчизи Бопуймаа Давааевна Дирчин, улуг коллегаларым Алексей Артааевич Дүгержаа, Таан-оол Попанашович Хертек, Шаңгыр-оол Андреевич Доржу, Мижит-оол Мыңмырович Саая, Кара-Күске Күнзекович Чооду, Намчал Намдаковна Ооржак, Сыгыр Байкараевна Тас-оол, Сииринмаа Саяновна Чооду, Авыр-оол Салчакович Чигжит, Монгуш Чыпсынмаевич Топча оларның чагыг-сүмези дуза-деткимче болганын демдеглевес аргам чок. Тыва журналистиканың төөгүзүнде аттары алдын үжүктер-биле бижиттинген башкыларымның өөредиин бөгүнге чедир сагып чор мен.
«Шынның» улуг школазы эвес болза, мээң салым-чолум та кандыг болур турган. Ооң ачызында хөйнү көрүп, хөйнү билип, долу утка-шынарлыг амыдыралды чурттап чор мен. Кайгамчык сактыышкыннар-ла хөй. “Летучка” дээр сайгарылга хуралга бир-ле дугаарында Алексей Артааевич Дүгержаага мактадып, «Тыва завод» (чон ону Машзавод дижир) дугайында айтырыг көдүрген чүүлүм «Кызыл самбыраже» киргенин кажан-даа утпас мен, ол чорук мени улам чалгынналдырган. «Ынчаар бижип-ле турар болзуңза, солунувус адынга төлептиг журналист болур сен, кызым» дээн Алексей Артааевичиниң йөрээл сөстеринге өөрүп, ажылдап келдим. Бижип олура, кижи шаңнал дугайында, мөөрейге тиилелге дугайында кайын бодаар ийик. “Чонар-даш бийир” мөөрей чалгынналдырар-ла чорду ийин. Тозан чылдарда ийиги дээди эртем – журналистиң дипломун холга алдым. Улуг башкыларым соңнуг-мурнуг өске өртемчейже аъттаныптарга, шынап-ла, «Шынның» ат-алдары дээш журналисчи мөөрейлерге киржип, солунувуска тиилелгелерни эккеп-даа чордум. Хүндүлүг коллегаларымның үнелеп четтинмес өөредии дээш, оларның чырык овур-хевиринге кезээ шагда мөгеер мен.
Эң шыңгыы негелделиг Маадыр-оол Калчановичиге "сывыртадып-ла" келдивис ийин. Неделя, ай планнары негеп, бисти шуут кыңчыктырбас турду. Планың барда, ажылдаары, негелде кылыры-даа белен.
Бир эртен килдизим эргелекчизи Мижит-оол Мыңмырович Саая сургакчылаашкындан келбээн. Харыысалгалыг секретарь М.К. Калчанның неделя планын негеп кээр шагы чедер дей бээрге, бодум планывысты борастап алгаш дужаапкан мен. Мижит-оол Мыңмырович келгеш, дыка өөрээн.
Аныяк ажылдакчызын даргаларым бо-ла корректорларга дузалаштырып чорудуптар. Ынчан дыка-ла шыырак корректорларлыг турган бис. Ол дээрге шупту ат-алдарлыг, хүндүлүг угбаларывыс Севил Хертековна Кара-Сал, Тамара Ховалыговна Калчан, Аный Иргитовна Демир-оол, Таисия Салчаковна Монгуш олар-ла болгай. Сүттүг шайын үргүлчү хайындырып алган орарлар. Мээң бижээн материалдарымны аажок мактап, сайгарып, арга-сүмезин кадар улус. Солун арнынга улуг частырыг хамаанчок үжүк частырыы дээш безин хемчег онаар, ынчангаш дыка кичээнгейлиг номчуур турган. Хоочун корректорларывыс дыка хөй аныяктарны өөреткен. Лариса Даржай, Елена Ооржак, Елизавета Барыска, Наталья Куулар, Вера Монгуш олар угбаларының ажыл-мергежилин төлептии-биле уламчылааннар.
Материалды бижип алырыңга, ону фото-чуруктар-биле каастап, улам аян киирер кижилер — фотокорреспондентилер. Охемчик Докурович Ондар, Юрий Алексеевич Косарьков мергежилиниң тергииннери болурундан аңгыда, кайгамчык биче сеткилдиг, сагыш човаачал ажылдакчыларывыс-тыр. Каш катап кады сургакчылавадывыс дээр, бүгү Тываны олар та каш катап эргээн улус.
Эрткен чүс чылдың сезен чылдарында «Шынның» аныяктары турган өөрүмге чоргаарланыр мен: Артык Хөм-Отуковна Ховалыг «Шынның» улуг школазын эрткеш, Тываның төөгүзүнде бир-ле дугаар «Эне сөзү» солунну база «Кадын» сеткүүлдү тургускаш, редакторлаан. Аңаа кады ажылдадывыс. «Шынга» эртип турган «летучкалардан» дудак чок сайгарылгаларны кылып, хөй-хөй бижикчи-номчукчулар-биле харылзажып, херээжен чонувустуң сеткил-сагыжын ажытчып келдивис; Вера Ооржаковна Куулар-биле кады «Шынның» хеймерлери» аттыг турдувус. Ол база улуг башкыларының изин базып, «Тываның аныяктары» солуннуң редактору албан-хүлээлгезин төлептии-биле күүсетти; Николай Шагдыр-оолович Кууларны танывас кижи-даа чок боор, ол ам «Тываның улустуң чогаалчызы» бедик аттың эдилекчизи; Алексей Сарыгларович Бегзин-оол – ат-сураглыг шүлүкчү болуп ады улам алгаан. Игорь Иргитович Бадра хөй талалыг салым-чаяанныг эживис-тир. Шүлүк-даа чогаадыр, аялга-даа бижиир. Бистен арай орайтап ажылдаан-даа болза, Галина Дулушовна Маспык-оол «Шынның» ёзулуг төлептиг кызы-дыр. Ооң чогаалдары солунга үнүп эгелээрге, «Шынның» тиражы ала-чайгаар оранчок өзе бээр турду. Журналистер мөөрейинге “Абсолютный победитель” деп бедик атка четкен кара чаңгыс солунчу ол-дур; Василий Ууртакович Хомушку-биле чаңгыскурсчулар бис, «Шынның» төөгүзүнде ол үеде эң аныяк редактор болуп арткан. Доктаамал кады сургакчылаар эжим Татьяна Даниловна Байынды (радиожурналист), бүгү назыда мээң материалдарымны тырттырган чуруктары-биле каастажып келгени дээш, четтиргеним илеретпес аргам чок.
Культура болгаш чогаал килдизинге эргелекчивис Бопуймаа Давааевна Дирчинниң удуртулгазы-биле Арапчор башкы база мен ажылдап турган бис. Редакция ажылдакчылары А. Дүгеровичини шупту башкы дээр. Бир хүн кабинетке чааскаан олурумда, танывазым эр кижи кирип келгеш, мендилешкеш, Алексей Дүгеровичини айтырды. “Ам чедип келир боор” дээримге-даа, далажып чоруур хевирлиг сапогунуң унундан сый тудуп каан кыдырааш уштуп эккелгеш чугаалады: “Дүгеровичиге дамчыдып бээр силер аа, дуңмам”. Үнүп чоруй баарга, кыдыраашты ажып көрдүм. Дыка чараш хол үжүү-биле бижээн шүлүктер болду. Башкының столунга салып каарым билек, ол бо кирип келди. Аксым ажыдып чадап чыдырымда-ла, “Ол-дур чогаалчы акың, шүлүктер эккеп кагды бе?” дидир. “Кайызы ирги, башкы?” дидим. “Монгуш Доржу!” дидир. “Аа...” деп кайгап каан мен. Башкы соңгаже айытты. Хая көрнүп кээримге, Доржу Баянович бо эртип бар чор. Соондан харап шаг болдум. Таныжып албаанымга хомудаанымны. “Тываның аныяктарынга” парлаттынган Монгуш Доржунуң чогаалдарын аажок чарашсынып номчуур турдум. Номчуп олурарымга, караамга чуруттунуп турар чүве. Соонда бир кирип кээрге, Арапчор башкы мени таныштырган. “Бо Светлана Балчыр деп дуңмаң-дыр” дээрге, “Аа, С. Балчыр де” дээш, хол тудуп мендиледи. Өске чогаалчылар ышкаш ылчың, баштак, тенек эвес, хөй чугаа чок, дыка топтуг, эпчоксунуучал кижи болду. Чогаалдарын, шүлүктерин мактап-магадаарга суг дүрген-не үнеринче далажы бээр, дыка биче сеткилдиг боорга, улам аянзынып, хүндүлээр апарган мен.
Александр Александрович Даржай-биле чеже хөөрежип, чугаалашпаан дээр. Сөөлгү интервьювус улуг шаңналга-даа чедирди. Чогаалчы эштерим ужуражып чеде бээрге, “ Балчыр Света кайда кижил аан бо?” деп айтырып орган деп дыңнааш, бир-ле солун чүүлдү чугаалаары ол боор дээш, (чок апаарының бичии-ле мурнунда) баар деп тургаш, четтикпейн барганым хомуданчыг.
Бир катап “Шын” солуннуң редакциязынга делегейде ат-сураглыг чогаалчы моол тывазы Чинагийн Галсан аалдап келген. Бодунуң ук-төөгүзүн, ажыл-амыдыралын, чогаадыкчы чедиишкиннерин ол делгереңгейи-биле ынчан таныштырды. Сонуургап дыңнап, айтырып-даа шаг болган бис. Ч. Галсан тыва уктуг. Дөргүл-төрелдери Сэнгелде чурттап чоруур. Кырган-авазы (авазының авазы) улуг хам кижи чораан. Ол төрээн чурту Улуг Тываны бо-ла сактып чугаалай бээр турганын, “Кайы-бир шагда Улуг Тыва чуртувуска ыяап-ла чедер сен, оглум” деп чагып чораанын ол сактып олурду. Оон аңгыда Моолдуң аңгы-аңгы аймактарынга чурттап чораан тыва уктуг төрел аймак чонун чыггаш, чаңгыс черже көжүрген буянныг кижи дээрзин билип алдывыс. Ол дугайында “Улуг көъш” деп чогаалында ол бижээн.
Чогаалчы кээп чорааш, бурунгу бижиктиг көжээге, улуг оваага чедиксээн күзелин илереткен. Эртемденнер, журналистер, чогаалчылар Чинагийн Галсан-биле кады чоруп каан бис. Сарыг-Сепче углай Каа-Хемниң солагай талакы эрии-биле чоруп орарывыска, элээн болганда улуг оваа көстүп келген. Чогаалчы улуг оваага тейлеп, дискек кырынга олуруп алгаш, ыглап ора, кыйгы сала бээрге, куйга-бажым адыңайны берген ышкаш болчук: “Ава-ай! Сээң чуртуң Улуг Тывада келдим, авай. Чуртуңнуң чаражын көр даан, авай. Сээң күзелиң боттандырар аас-кежиктиг болдум. Чагыгларыңны сагып, ыдыктарымны бо оваага өргүп, тейлеп ор мен, авай!”. Улуг назылыг, хүндүткелдиг кижи карааның чажын чажырбайн, ишкирнигип-даа, ыыткыр кылдыр-даа ыглап турда, кижиниң ишти-хөңнү ала-чайгаар кударалга алзып, ыызы кели бээр чораан. Кижиниң төрээн чурту деп чүве ындыг кончуг эргим боор-дур деп бодал башка чык дээр.
Солунчунуң ажыл-херээн чогудуп, Тывавысты каш катап эргий кезивээн дээр! «Өскен-төрээн Бай-ла-Тайгамдан» эгелээш, Өвүр, Тожу, Куңгуртуг, Мөңгүн-Тайга, Сүт-Хөл, Эрзин-Тес, Таңды, Улуг-Хем, Чаа-Хөл, Чөөн-Хемчик, Барыын-Хемчик дизе-ле, кайызын кандыг дээрил. Кожуун-суму санай, «Шынның» шынчы өңнүктери эмгежок. Оларның барык шуптузу амыдыралда база улуг-биче өңнүктерим, эң чоок кижилерим апаргылааннар. Тайылбыр чокка, анаа аттарын адаарга-ла, билдингир: Көк-оол Байыр-оолович Салчак – школачы шаамдан башкым. “Дачын-Хөө кызынга” деп шүлүктү башкым меңээ тураскаалга арттырып каан. Чоокта үр эвес аараан соонда, ол өске өртемчейже аъттаныпканы хомуданчыг.
Сарыг-оол Чалбыышович Салчак – ынак акым, даайым. Авам-ачам кайызы-даа Көп-Сөөк Салчактары болгаш, чамдык төрелдерин былаажы бээр улус. Ындыг ниити төрели – Сарыг-оол Салчак. Чалбыыш кырган-ачамны база сактыр мен. Аажок оюн-баштак чаңныг кижи. Ооң дарганнаар дөжүзүн аажок сонуургап көөр турдум. Оглу Сарыг-оол ынчан шериг албанындан чаа халажып келген хып дээн аныяк эр хол бөмбүү ойнап халып турар чүве. Ким-оол Көк-оолович Сарыг-Донгак, Бараат Иргитович Делег-оол, Дадар-оол Хомушкуевич Сү-рүң – “Шынның” ёзулуг шынчы албатылары-дыр дээр мен. Олар бөгүнге чедир солуну-биле сагыш-сеткилин, арга-дуржулгазын үлежип чурттап чоруур. Бораш Сереңмааевич Ондар, Сарыг-оол Санчыевич Куулар – Сүт-Хөлде, Адыг-оол Хертекович Намгай-оол Мөңгүн-Тайгада ажыл-амыдыралды бүгү назынында “Шынга” чырыдып келдилер. Алдын-кыс Суваңовна Сарыглар, Тараа Салчаковна Оссур, Биче Күскел-ооловна Монгуш, Бүрбү Балчырович Серен, Галина Туматовна Адышаа, Бичии-Уруг Кыргысовна Кыргыс, Клара Чамыяновна Чиңмит, Седип-оол Саспыкович Иргит, Наталья Пенеевна Салчак, Светлана Иргитовна Самбый-оол бедик утка-шынарлыг чогаалдары, чараш шүлүктери-биле солунувустуң номчукчуларын өөртүп чорлар. Шуптуңар меңээ ёзулуг чогаадыкчы “сылдыстар”-дыр силер, сеткилимниң ханызындан силерге мөгейип чор мен. Солунувусту чогаалдарыңар-биле каастажып, сеткил-сагыжыңарны ооң арыннарынга ажыдып, солунчунуң чымыштыг ижин үлежип, деткип келгениңер дээш, четтирдим, хоочунна- рым – «шынчыларым»! Солунувустуң 100 харлап турар байырында силер бүгүдени сактып, өөрүп, чоргаарланып олур мен.
Дүүн чаа Кара-Күске Күнзековичиге ужурашкаш, магададым. Тозан хар чедер дей берген-даа болза, адак-бышкаа чиик сергек, ажыл-агыйжы планнары эмгежок хевээр. Күш-ажылчы дептерин көрүп олурдувус." 1965 чылдың май 27-де солун ажылын эгелээн хүнүмде редакцияга четкеш көргүстүм" дидир. Чадаг-тергезин мунупкан соонда, ол каяа-даа четкеш кээр, кымга-даа чалынмас. "Шын" солуннуң эгелээшкини-биле дүшкен колхозтарның контораларынга уруглар садтарын, эге школаларны ажыдып турганын хоочун сеткил ханыышкын болгаш чоргаарал-биле сактып чугаалап олурду. Ат-сураглыг "Сылдысчыгашты" ажыдарынга, аныяк-өскенни өөредип-кижизидеринге идепкейлиг киржилгези дээш К.-К.К. Чооду "Москвич" автомашина-биле шаңнаткан. "Москва — Соңгу чүк" төптүң оралакчы даргазы-биле харылзажып тургаш, ивижилерниң ажыл-амыдыралын чырыдып, дыка хөй ажыктыг саналдарны кииргеш, "Тожувус – тоожувус" деп номну бижээн. Тываның күрүне шаңналынга төлептиг болган. Солунувустуң 100 харлаар байырлалынга тураскаадып, Эзир-Карага тураскаалдар тургускан черлерже (Самагалдайның улуг арт кыры, Ак-Эрик, ам Эрзинге кылыр деп турар) аян-чорук кылырынче журналист коллегаларын кыйгырып олурар болду. Хоочуннуң эгелээшкинин чазак-чагырга деткиир дээрзинге идегел улуг.
Солунчунуң ажылынга бүгү сагыш-сеткилинден бердинген, олут орбас чогаадыкчы чедиишкинде хоочундан аныяк солунчулар үлегер ап, өгбе солуннуң ат-алдарын бедик тудар ужурлуг.
Светлана БАЛЧЫР, “Шынның” хоочуну.
Чуруктарны "Шынның" архивинден алган.
2025 чылдың август 28 “Шын” №33
