“Шын” солуннуң эрги моол бижиктиг баштайгы үндүрүлгелеринге чаа күрүне тургустунуп турган үениң амыдыралын чырыдып турган. Бөдүүн араттарның сууржуң амыдыралче кирип турганы, үжүк-бижикке өөренип эгелээни, бүдүүлүк чоруктан уштунар дээш хам-ламалар, феодалдар-биле демисели болгаш өске-даа. Солун 1000-дан 1500 кезектиг үнүп турган. Редакцияга каш кижи ажылдап турганы билдинмес. Колдуунда хөй бижип турган улус Чүрмит-Дажы, Шагдыр-Сүрен, Сонам, Данчай. Оларның аттары доктаалдар адаанда салдынган болуп турар. Солун бүрүзүнүң адаанда "Солун хораазы Шагдаржав, харыысалгалыг эргелекчизи Гомбойн" деп каан. Ол берге үеде “Шын” солун чырыдыышкын ажылын чорударынга эң-не кол рольду ойнап турганын солунда материалдар бадыткап турар. Ылаңгыя араттарны бижик-билигге өөредип эгелээрде, чаа үжүктү канчаар бижиири, кандыг кожумактарны немээри дээш өске-даа дүрүмнерни солунга айытпышаан, онаалгаларны база берип турган. Араттар солунга келгеш, кылган онаалгазын дужаап, хынадып ап турган.
Чижээ, “Эштер, тыва дыл бижик-биле янзы-бүрү адыгуузун мал болгаш сиген-ногаа болгаш инструмент ышкаш чүүлдерни бир-бирээлеп адап бижээн соонда, тус-тузунга хөйнүң демдээн салыңар. Бистиң солуннуң хораазынга кээп, канчаар кылганын хынадып көргүзүңер.
Бир дугаар саавыр.
Х деп үжүк болза чүгле сөстүң эге кезээнге ажыглаар, чижээлээрге, xar – хар, xeп – хем. Сөстүң ортузу азы сөөлүнге бо х деп үжүктү биживес. Чогум даштыкыдан ол хевээр ажыглаан сөстерге ол х деп үжүк сөстүң эгезинге азы ортузунга болгаш сөөлүнге ылгал чок ажыглап болур. Чижээлээрге, Sanxaj–Шанхай, Кыдатта хоорай ады, Rudbax Рудбах герман кижи фамилиязы.
Айтырыглар.
Х деп үжүктү сөстүң ортузу болгаш сөөлүнге бижип болур бе?
B, d, z, ƶ, g деп үжүктерни сөстүң эгезинге болгаш сөөлүнге бижип болур бе?
Кандыг сөстерге х деп үжүктү сөстүң эгезинге болгаш сөөлүнге бижип болурул?
Бирги чүүлдүң чүвениң ады азы сөске хөйнүң санынга салырга, кандыг-кандыг таварылгада lar ler nar ner dar der tar ter деп кожумактарны немээрил?”
Шак мындыг онаалгалар солун бүрүзүнде (Тываның Национал архивинде кадагалаттынып арткан “Тыва үнэн”, "Тываның шыны" 5 солуннуң 25, 26, 30, 32, 33 дугаарлыг үндүрүлгелеринде) бар. Араттарның үжүк-бижикке өөрениринге солуннуң улуг киржилгезиниң бадыткалы.
2025 чылдың август 28 “Шын” №33