Шагаа – шаг-үениң солчуушкунун, эргилдезин демдеглээн тыва чоннуң бурунгу, эң бедик сүзүглелдиг байырлалы.
Шагаа – кижи бойдус-биле кезээде хин тудуш сырый харылзаалыг дээрзин көргүзүп, эрткен болгаш келир үени тудуштуруп, эки-бактың демиселин октаргай деңнелинде илереткен философчу угаазылалдыг байырлал.
Шагаада чоннуң бурунгу культуразы, үе-дүптен сагып, хумагалап чоруур ёзу-чаңчылдары катап эглип, чоннуң хей-аъды, чоргааралы көдүрлүр. Шагаа ёзулалда- ры – бүгү-ле чаагай чүүлдерни оштап күзээн саң салыр ёзулал-даа, чалама азар, чажыг, чалбарыг кылыр-даа, амырлажыг-чолукшулга-даа ёзулалдары – шупту ханы ужур-уткалыг болур.
Хамык белеткел ажылын чеди хонук бурунгаар эгелээр:
– оттулар ыяжын белеткээр;
– чонга сөңнээр аъш-чемин белеткээр (башкы соокта хырбачаны үүжелеп алган турар);
– аал-коданын, өгнүң (бажыңның) ишти-даштын арыглап-аштаар;
– Шагаада кедер национал идик-хевин даарап, белеткээр;
– Шагаа хүнүнде өг бүрүзү улуг улуска база уруг-дарыгга бээр аъш-чемин тус черниң аяны-биле белеткеп алыр: далган-тараа, боова-боорзак, чодураалыг чөкпек, манчы-хуужуур, чигир-чимис…;
– Биче назылыг-даа, улуг назылыг-даа улус Шагаа хүнүнде бээр белектерин баш бурунгаар белеткеп алыр;
Эң-не кол чүүлдер:
– Сагыш-сеткилин арыглаар сүзүглел ажылын чорудар;
– Хүрээлерге барып тейлээр, өгже лама башкыларны чалап, номнал номчудуп, эки чүгүн, чыл дургузунда кичээнир чүүлдерин айтырып алыр.
Шагааны байырлаар хүннерниң чуруму:
Бүдүү хүн – аъттанып бар чыдар эрги чылдың эң сөөлгү айының сөөлгү хүнү болур. Ол хүнден эгелеп чула кыпсыр, өгнүң одун өжүрбес, отче ак чем бажы каар. Баш бурунгаар бир тоолчу кижи чалап алгаш, эрги чыл аъттанып турда, хондур тоолдадыр. Ооң ужуру болза, оран ээзи тоол дыңнааш, кончуг амыраар дижир.
«Бүдүү чарар» деп ёзулалды эрттирер: төрел-аймактың эң хүндүткелдиг, улуг назылыг кижизиниң өөнге кадаан, белек-селээн, аъш-чемин тудуп алгаш, чолукшуп чедер.
Бүдүүнүң дүнезинде удувас (он үш хар чедир уруг-дарыг удуп болур), даңны атсы тоолчунуң тоолун дыңнап, кажыктап, шыдыраалап, даалылап, чечен-мерген улустуң чугаазын, үлегер сөстерин эдерип, тывызыктап олура хонар.
Даң адарга, Шагааның бир чаазында хайындырган шайның үстүн ава кижи тос-хууңга куткаш, тос-карак-биле баштай одунче, өгнүң ханаларынче, ооң соонда дүндүкче чалбарып чашкылааш, дашкаар үнер. Ол-ла шайын тос дээрже, тос чүкче чалбарып чашкылааш, өгнү хүнгээр долгандыр чажып чалбарыыр. Өгнүң эр ээзи өгнүң чиге мурнунга хардан бедигээш кылып алгаш, саңны калбак дашка кыпсып, чалбарып йөрээл салып, дээрге, черге, хүнге чүдүп тейлээр.
Ооң соонда улуг назылыг эр кижи азы шыырак хам кижи эжен саңын аалдың чиге мурнунда тей кырынга кывыскаш, Шагаага бараалгаткан алгыжын алганыр болгаш алгыш-йөрээлин салыр. Чон долгандыр туруп алгаш, йөрээл сөстү дыңнаар.
Чыл бажы келди,
Чылан бажы түледи.
Артыш саңым кывыстым,
Ак сүдүм чаштым.
Бажы бедик Таңдыларым!
Багай чүве ырап чорзун!
Экти бедик Таңдыларым!
Эки чүве бээр келзин!
Хак дээр думаа-ханаа
турбазын!
Хай-халаптыг
чоткан-шуурган келбезин!
Арбай-тараа сава
сыңмас болзун!
Ажы-төл сылданмас болзун!
Шайын чажып, артыштыг саңын салып, йөрээл салган соонда, харга арыгланыр ужурлуг. Улуг-биче кижилер арыг харга аңдаштанып, эрги хирни кактап кааптар.
Ооң соонда чолукшулга ёзулалы эгелээр. Чаңчыл болган кыска чуруму мындыг: биче назылыг кижи холдарын улуг кижиже ийи адыжы ажык кылдыр сунгаш:
– Шагаа амыр-ла бе? – деп, бажын согаш кыннып, мөгеер.
– Шагаа амыргын-дыр. Амыр-ла! – дигеш, улуг назылыг кижи холдарын биче назылыг кижиниң холдарының шенээнге чедир шондур салыр. Биче назылыг кижи улуг кижиниң шенектерин тудуп, хүндүткелин, деткимчезин илередир. Оон ыңай ийи кижиниң аразынга чугаа болур:
– Шагаа-найыр чаагай-ла болуп тур бе?
– Чаагай-ла болуп тур. Силерниинде чаагай-ла бе?
– Чаагай-ла болуп тур. Кыштан хүр-ле болдуӊар бе?
– Хүр-ле болду ийин. Ыт-куш сол-ла-дыр бе?
– Сол-ла-дыр…
Шагааның бир чаазында дуган-хүрээге чүдүп, лма башкыларга кадактыг, белектиг бараалгап, оларның чагыг-сүмезин дыңнап, чылдың дургузунда чүден кичээнирин айтырып, арыглал ёзулалдарын кылыры эргежок чугула.
Шагаа хүннеринде өглер кезий шайлажыр. Өг бүрүзү ак шайын кудуп, деспи, тавак долу белеткеп алган аъш-чемин салыр. Бир аалдың шыырак оглу өске бир аалдың шыырак оглу-биле мөөрейлежип чем чиир болгулаар.
Шагаа хүннеринде арага ижип болбас. Эрте-бурунгу өгбелеривис араганы аза суксуну деп билип чораан, ынчангаш Шагаа найырында арага ижери шуут хоруглуг турган.
Шагаа хүннеринде бот-боттарынга кылыктанып, аас былаажып, адааргажып, каржы-хажагай сөстер эдип, оор-сук, чээли кылып, мал-маган тынын үзүп болбас. Эрги чылда эптежип ап чадап турган кандыг-даа эш-өөрү бар болза, эп-харылзааны тудуп алыры чугула.
Хөй чон чыылган черге мөөрейлиг оюннар эрттирер: ча адарынга, баг кагарынга, хендирбе сый шанчарынга, тевектээринге, муңгурту теверинге дээш оон-даа өске.
Шагааның ийи чаазында база-ла эртенги үезинде чула кыпсып, өргүүдел өргүп, база-ла дуган-хүрээ баар. Оон агаарлап, ырлап-шоорлап, өске-даа бодунуң сонуургалдарын кылып, өскелерге хора чедирбейн, өөрүп-хөглээр.
Шагааның үш чаазында база-ла мурнуку ийи хүнде дег ёзулалдарны кылып, лама башкыларга хей-аът номун номчудар. Ол ёзулалдарны кылып, лама башкыларга ном номчудуп, оларның чагыг-сүмезин сагып чоруур болза, бүдүн чыл дургузунда үүле-херээ бүдүнгүр болур.
Ынчангаш, үнүп келген чаа (ак) чылды кижи бүрүзү ак чолдуг, ак оштуг байырлап уткуур, бүгү-ле чүве менди-чаагай болуп, ак чүве кара чүвени базар, тиилээр болзун деп күзээр. Ол чаагай күзел бүтсүн дээш, Шагааның саңынга ак сүт (шай) чажар, ак чаламаларны баглаар, ак сүттен үнген саржаг, чөкпекти салыр, артыш-шаанакты кыпсыр, арыг ак харга аңдаштанып арыгланыр, улуг улуска ак кадак сунуп, чолукшуур.
Кел чыдар Чаа чылды уткуур чырык ёзулал – Шагаа-биле сеткил-сагыштың дээжизинден, угаан-чүректиң ханызындан төрүттүнген эң-не чылыг-чымчак байыр сөстерин чонунга чедирер:
Частың башкы херелдерин чалай аарак,
Чаларап кээр кызылсымаар мечи чылы
Ава ышкаш энерелдиг эргеледип,
Аас-кежиин Силерлерге сөңнээр болзун!
Өг-бүлеңерни, өргээңерни чырыткылыг
Өөрүшкү өшпес от бооп чылдып чорзун!
Төлдериңер, төрел-аймак чонуңар-даа
Дөгерези бедик чаагай чолдуг болзун!
Хей-аъдыңар сүлде-күжү кезээде-ле
Херелдендир, чайынналдыр чалбыышталзын!
Чүткүп чоруур үзел-бодал, сорулгаңар
Чүү-даа чүвээ торлуш дивейн, бүдүп чорзун!
Л.С. МИЖИТ,
чогаал шинчилекчизи, ТГШИ-ниң эртем секретары, ф.э.к.
Чуруктарны интернеттен алган.
“Шын” № 7 2024 чылдың январь 31
