ДҮЖҮТ АЖААЛДАЗЫ
Тываның мал-маган азырап өстүрүп турар көдээ бүдүрүлгелери, чурттакчы чоннуң хууда дузалал ажыл- агыйлары келир кыжын мал чеминге ниитизи-биле 277,9 муң тонна сиген-ширбиилди белеткеп алыр ужурлуг, ол дээрге эрткен 2022 чылдыындан 8,6 хуу хөй. 32 муң тонна мал чемин 21 муң га суггаттыг сиген шөлдеринден, артканын чайгаар үнген оът-сиген шөлдеринден белеткеп алыр. Бо чылда республиканың хову-шөлдеринде оът-сигенниң багай эвес үнгени ол хире мал чемин чайлыг белеткеп алырынга ынанышты берип турар.
Республикада эң хөй сүт бүдүрүп турар деп санадып келген ийи сүт-бараан фермаларынга 1,2 муң тонна сенажты салырын база планнаан. Оларның бирээзи совет үеде “Туран” сүт-бараан фермазы, амгы үеде «Аян-Агро» кызыгаарлаан харыысалгалыг ниитилел.
Малчыннарның республика Наадымын байырлап эрттирген соонда, август 15-тен сентябрь 15-ке чедир мал чеминиң белеткелиниң шалыпчы айын чарлаан. Август айның сөөлгү хүннеринде чаъстар чагган элээн каш хүннерни санаваска, Тываның агаар-бойдузунуң байдалы шалыпчы ай үезинде мал чемин белеткеп алырынга таарымчалыг болган.
Кожууннардан медээлер ёзугаар алырга, шалыпчы ай үезинде сумуларда ажыл-агыйларның удуртукчулары болгаш эрге-чагырга органнары мал чеминиң белеткелинге бар-ла курлавырларны хаара тударының бүгү-ле аргаларын ажыглап турары илдең. Чижээлээрге, Бай-Тайга кожуунда мал чеминиң белеткелиниң шалыпчы айынга албан-организацияларның коллективтерин шефтээшкин хевири-биле киириштирген, Чурттакчы чонну ажылга хаара тудар төптүң бүрүткелинде ажыл чок хамаатыларны мал чеминиң белеткелинге хаара туткан. Малчыннарның кызымак ажылының, оларга дузаның түңнелинде, мал чеми белеткээр планның 60 ажыг хуузу күүсеттинген, ниитизи-биле Бай-Тайга кожуун 2023 чылда 18343 тонна мал чемин белеткеп алыр ужурлуг.
Каа-Хем кожууннуң чагырга даргазының албан-хүлээлгезин күүседип турар Евгений Ооржактың дыңнатканы-биле алырга, мал чеминиң белеткели кидин түлүк чоруп турар. Суг-Бажы сумуда О.А Бичекей биле В.А. Тандар оларның ажыл-агыйларында план шалыпчы ай үезинде күүсеттине бээр-даа болза, олар мал чеминиң белеткелин ам-даа уламчылаар.
Чөөн-Хемчик кожуунда мал чеминиң белеткели улам шапкынчаан. Аңаа 107 тракторну, сиген кестирер 86 кожуг машиналарын, 62 механиктиг дырбааштарны, сигенни кезип тырыыр 12 кожуг дериг-херекселдерин ажыглап турар. Механизастаттынган 75 бригадада, хол кадыыры-биле сиген кезер кижилерниң 52 бригадазында ниитизи-биле 1370 кижи хаара туттунган. Чоокку хүннерге чедир 30 муң тонна мал чемин белеткээн.
Чөөн-Хемчик кожуунда сиген белеткелинде волонтёрлар шимчээшкини база көскү апарган. Чадаана хоорайда Мерген-Херел аттыг Культура бажыңының волонтёрлары Теве-Хая сумуда аныяк малчын Кежик Ооржакка сиген кезип, бөлүп алырынга дузалашканнар.
Тес-Хем кожууннуң сиген шөлдериниң хөй нуруузу Ак-Эрик сумунуң Дугай деп черде (932 га), Ү-Шынааның Сарыг-Талда (1244 га), Берт-Дагның Түнге-Бажында (1592 га) болгаш О-Шынаа сумунуң девискээринде (1827 га). Мал чеминге хереглээр сигенниң хөй кезиин бо черлерден кезип алыр. Тес-Хем кожууннуң мал чеминиң муниципалдыг курлавырынга бо чылын 120 тонна сигенни белеткээрин планнаан. Ону Шынаа деп черден белеткеп, планны 100 хууга күүсеткен. Мал чеминиң курлавырын шыгжаар черинче сөөртүп чедирер ажыл бо хүннерде чоруп турар. Курлавырда мал чемин чидириг чокка кадагалаар болгаш өртке удур хемчеглерни ап чоруткан.
Тес-Хемниң сиген шөлдеринде оът-сигенниң дүжүткүрү бо чылда ортумаа-биле 1 гадан 8 центнер болган. Ол дээрге чамдык кожууннарның сиген шөлдериниң дүжүткүрүнге деңнээрге – барык чартыы. Ынчангаш сигенден мал чеми белеткеп алырынга чарыгдалдар элээн хөй болуп турар. Бо чылдагааннар-биле Тес-Хем мал чеминиң белеткелиниң планын күүседип шыдавас хире 5 кожууннуң санынче кирген. Олар дээрге Бии-Хем, Тес-Хем, Эрзин, Мөңгүн-Тайга болгаш Улуг-Хем кожууннуң чамдык сумулары.
Таңдының сиген шөлдеринге оът-сиген эрткен чайын багай эвес дүжүттүг болган. Ынчангаш бо кожууннуң ажыл-агыйлары мал чеминиң шору быжыг курлавырын тургузуп шыдаан. Мал чемин чедир курлавырлап алыр аргазы чок хире кожууннарга сиген-ширбиилди садар байдал таңдыжыларда тыптып келген. Массалыг информация чепсектеринде көстүп келген медээлер ёзугаар алырга, 250 килограмм деңзилиг 1 дүрүг сигенниң өртээ 1500 рубль.
Мал чемин Таңды кожуундан садып ап, кышкы үеде мал чеминиң быжыг курлавырын баш бурунгаар тургузарын мал ажыл-агыйлыгларга ТР-ниң Көдээ ажыл-агый яамызы саналдап турар. Кыштаглаашкын үезинде мал чеминиң өртээ каш катап өзе бээри билдингир болгай.
Ш. МОҢГУШ.
Чуруктарны интернеттен алган.
«Шын» №68 2023 чылдың сентябрь 13