Үежилеривис овур-хевири
Шииткекчи
Эрге-хоойлу органнарының хоочуну, Тыва Республиканың алдарлыг юризи Любовь Дамдын хоойлу-дүрүм камгалалынга 38 чыл дургузунда ажылдап, Тываның суд системазынга аңгы-аңгы албан-дужаалдарны ээлеп, кижилерниң салым-хуузу-биле холбаалыг белен эвес үүле-херекке эртем-билиин, сагыш-сеткилин берип чораан. Любовь Дамбыл-ооловна амгы үеде хүндүлүг дыштанылгада.
Ада-иези Дамбыл-оол биле Мария Уваннайларның өг-бүлезиниң хөй ажы-төлүнүң 3 дугаар уруу болуп Любовь Дамбыл-ооловна төрүттүнген. Авазы Мария Сандаковна эге класстарга башкылап, хөй чылдарда Тес-Хем кожууннуң улус судунга арат төлээзи болуп турган. Ачазы Дамбыл-оол Бадыевич чолаачылап чораан. Уваннайларның өг-бүлези демниг, найыралдыг. Ада-иезиниң ажыл-ишке кызымаа, амыдырал-чуртталгага төлептии ажы-төлүнүң кижизидилгезинге дээштиг салдарлыг болган.
Люба эки өөредилгелиг, чурумнуг өөреникчи турган. Школаның хөй-ниити амыдыралынга идепкейлиг киржип, комсомол эге организацияның секретарының хүлээлгезин ак сеткилдиг күүседип, янзы-бүрү ажыл-херектерге эш-өөрүн хаара тудуп чораан. Спортка дыка хандыкшылдыг, эң ылаңгыя хаак маргылдаазынга шаңналдыг черлерни үргүлчү чаалап алыр турган.
Школаны дооскаш, кандыг эртем-билиглиг, ажылдыг болурун аныяк кижи бүрүзү иштинде боданы бээр. Ооң бодунуң күзелинден аңгыда, кайы-бир төлептиг кижини дөзексээр таварылгалар тургулаар. Самагалдай суурнуң Шумовтар кудумчузунда чурттап турар херээжен кижи даады-ла Любаның ада-иезиниң бажыңының чаны-биле эрте-дүжерин эскерип, ооң даштыкы овур-хевири, кеттинери, бодун алдынары аныяк уругга бир-ле онзагай көрүштү оттура берген. Ол кижи Тес-Хем кожуун судунуң даргазы Долгар Ондаровна Оюн-Бартан. Ооң ажылын Люба сонуургап, келир үеде ол чараш кадын дег шииткекчи болур изиг күзели тыптып келген. Люба школаның доозукчу клазынга өөренип тургаш, “Аныяк юрист” бөлгүмче барып, Долгар Ондаровнаның эрге-хоойлу дугайында тайылбыр лекция, беседаларын кичээнгейлиг дыңнап, билиглерни шиңгээдип ап турган.
📢Боттанган күзел
Школаны дооскан аныяк кыс юридиктиг университетче экзамен дужаагаш, баллы четпейн, ол удаада кирип шыдавайн барган. Люба аңаа улуг дыка ундаравайн, кожууннуң суд черинге аштакчылап, улаштыр секретарьлап ажылдааш, хөйнү көрүп, билип алган. 1977 чылда Пермь хоорайның күрүне университединче экзаменнерни дужаап, ол дээди өөредилге черинче өөренип кирген. 1982 чылда ону чедиишкинниг дооскаш, юрист-консультантылап, нотариустап-даа ажылдаан. Республиканың юстиция сайыды Анай-оол Дыытпаевич Ховалыг 1983 чылда Любовь Дамбыл-ооловнаны келдиргеш, судка ажылдаарын сүмелээн. Ол үеде судьяларны, амгы үеде депутаттар ышкаш, шилип соңгуур турган. Оларның допчу намдарын, эртем-билиин кижилерге таныштырып, чон-биле ужуражылгаларны организастаар. Любовь Дамбыл-ооловна ынчан Кызыл хоорай судунуң судьязынга соңгуткаш, кызымак болгаш чедиишкинниг ажылдап, суд даргазының оралакчызынга чедир депшип, 18 чыл дургузунда ажылдаан. 2001 чылда Любовь Дамбыл-ооловна Дээди судтуң кызыгаарлаашкын чок бүрүн эргелиг судьязынга соңгуткан. Ол дээрге ооң ажылынга бедик үнелээшкин болгаш көдүрлүүшкүн-дүр. Аныяк шииткекчини амыдыралга, ажылга белеткеп, чагыг-сүмезин берип чораан дагдыныкчы башкылары, арга-дуржулгалыг шииткекчилер Надежда Васильевна Лещинскаяның, Долгар Ондаровна Оюн-Бартанның берген арга-сүмелерин, деткимче дузазын Любовь Дамбыл-ооловна улуг өөрүшкү-биле сактып, оларга өөрүп четтиргенин илередип чоруур.
Ол үелерде бо одуругларның автору Кызыл хоорай судунуң арат төлээзи болуп, херектер сайгарарынга болгаш кожууннарже үнүүшкүннүг судтарга киржип, судья Любовь Дамбыл-ооловна-биле кады ажылдап турган. Ажылга албан-херектер маргыжыышкыннары, өг-бүлелерниң кежигүннериниң аразында юридиктиг чөрүлдээлер дээш өлүрүкчү аар кем-херектерге чедир сайгарып турган бис. Акша-шалың өй-шаанда үнмээн чылдагааннарын, чөптүг эвес чорук уржуунда ажыл-агый чок арткан кижилерниң хомудалдарын судка сайгарып, оларны катап ажылга тургузарынга чедир шын шиитпирни үндүрерин чедип ап турдувус.
Чоннуң хомудал бижиктериниң сайгарылгазын хоойлу-дүрүмге дүүштүр шын чорудуп, шиитпирни үндүрери ындыг-ла амыр эвес дээрзин айтып каайн. Бодум ол үелерде истелге ажылын сонуургаар, арат төлээзи кижи болгаш, судтарга олуржуп, кижилерниң салым-чолу-биле холбашкан шиитпирлерни хүлээп алырынга киржип, ол бүгү мээң ажыл-ижимге, амыдыралга херек, ажыглаттына бээр улуг өөредиг болганын демдеглевишаан, шынныг чорук кезээде тиилээрин айтып каар-дыр мен.
Любовь Дамбыл-ооловна судьяларның Бүгү-российжи чыыжынга делегат болуп киржип, Тыва Республиканың суд коллегиязының кежигүнүнге ийи катап соңгуткан, бо шыңгыы органның даргазынга база соңгудуп чораан.
📢Страсбургка четкен
Тыва Республиканың Дээди судунуң шииткекчизи албан-дужаалга ажылдап тургаш, Францияның Страсбург хоорайда Кижиниң эрге-ажыын камгалаар европейжи судче Любовь Дамбыл-ооловна Дамдын 2017 чылдың ноябрь айда сургакчылап, ооң ажыл-чорудулгазы-биле чоок таныжар аас-кежиктиг болган. ТР-ниң Дээди судунуң даргазы Н.Ч. Күжүгет болгаш Дээди судтуң кеҗигүннериниң шиитпири-биле ындыг улуг бүзүрелди судья Любовь Дамдынга көргүскеннер. Ол делегацияның составынга колдуунда-ла Россияның область болгаш край судтарының оралакчы даргалары, шииткекчилер чораан. Парижке ужуп четкеш, Шарль де Голль аттыг аэропортка дүрген халыыр поездиге олурупкаш, 2 шак эрткенде Страсбург хоорайга чеде бергеннер. Поездиниң салону самолетка дөмей, ишти кончуг эптиг, таарымчалыг болган. Шимээн чок, соктаашкыннар дыңналбас, чүгле удур эрткен поездилерниң “хиг” деп караш кылынганын эскерип болур. Оларны демир-орук вокзалынга уткуп ап, отельге чедирип, 70 чылдарның аяны-биле кылдынган улуг эт-септиг делгем өрээлдерге аалчыларны чыттырган. Дыштанып хонганының эртенинде Кижиниң эрге-ажыын камгалаар европейжи судка чеде бергеннер. Европа Совединде делегейниң бүгү чурттарның төлээлери ажылдап турар. Россияның болгаш өске-даа чурттарның төлээлери-биле ужурашканнар. Ында кончуг сайзыраңгай, эртем-билиглиг кижилер ажылдап турарын чугаалаары артык эвес. Кижиниң эрге-ажыын камгалаар европейжи судтуң ажыл-чорудулгазы-биле таныжып алганы судья Любовь Дамдынның ажылынга дыка дузалыг болган.
Хүндүлүг дыштанылгада-даа болза, Любовь Дамбыл-ооловна республиканың хөй-ниити ажылынга идепкейлиг киржип турар. Чоокта чаа Кызылдың дугаары 17 ортумак школазының социал педагогтарының чалааны-биле доозукчу класска корум-чурум болгаш эрге-хоойлу дугайында солун чугааны кылып, ужуражылганы эрттирген. Уруглар боттарының сонуургаан айтырыгларын салып, билдингир харыыларны алганнар.
– Чоок кижилери кем-херек кылгаш, шииттирип чораан болза, юридиктиг өөредилге черлеринге өөренип болур бе? – деп айтырыгга “Өөренип болур, ынчалза-даа судья болурунга хоойлу ёзугаар кызыгаарлаашкын бар, адвокат, нотариус, юрист-консультант болуп ажылдаарын чөпшээреп турар” – деп харыылаан.
Дамдыннарның салгалдары өг-бүле династиязын эрге-хоойлу шугумунда уламчылап турар. Любовь Дамбыл-ооловнаның өөнүң ээзи Анатолий Александрович Дамдын Иштики херектер органнарынга 30 чылдар дургузунда ажылдаан. Оларның уруглары ада-иезиниң изин уламчылап, база-ла эрге-хоойлу шугумунда ажылдап чоруурлар. Уругларының кайызы-даа Москвада Россияның эрге-хоойлу академиязын дооскан.
Аныяк назынывыста ажылывыс аайы-биле бот-боттарывысты билчир чораан болгаш, аравыста эш-хуу найыралывыс үзүлбээн. Спортка сонуургалывыс бисти улам чоокшулаткан.
Раиса Ондар,
РФ-тиң улус өөредилгезиниң тергиини, ТР-ниң өөредилгезиниң алдарлыг ажылдакчызы, РФ-тиң журналистер, ТР-ниң чогаалчылар эвилелдериниң кежигүнү.