Бир чылын кырган-авам Сарыг-Хөлчүк арт бети Онааккы дээр кыштаандан Кара-Суг аксы чазаанче чазаглап бадып келген, шээр малын кыргып каапкан үеде чүве. Сарыг мойнактыг бир дузак өшкү төрээн чаш төлүн албас, тоовас, хозар чаңныг. Кырган-авам оозун читкезинден туткаш, чаш чүвени эмиинге үстүрүп, өшкүнүң бир балдырын туткаш, соонга дискектенип олуруп алгаш: «Төрүп алган төлүн тоовас эшпи боор бо» – деп, оозун кончуп, чаш анайын эмиинге салгаш, «чу-чуу, чу-чуу-аа-аа-ай» — деп, чучуулап аажок-ла барган.
Чучуулаза-чучуулаза, бир-ле ана төнчү чок. Уянзырадыр уян аялга-биле ыдып, элээн болганда, өшкү ам кээп чаш төлүнче ээгип, оорга-кудуруун чылгап чоруй-чоруй, ээ көрнүп, төлзүрей бергени ол ыйнаан, эргек дурту чедер-четпес токкураңнаан чолдак кудуруун катап-катап чыттап, чылгап эгелээн.
Кырган-авам ол уяранчыг, тааланчыг уян аялгазын ыда бээрге, бо-даа кижи таалал дыңнап, харын-даа уйгу-даа келиксээр, чаш анайны көрүп, кээргей-даа бээр. Кырган-авам сөөлгү катап узун-узун, суук-суук уян үнү-биле чучуулап ыда бээрге, күжүр өшкүң бажын бурунгаар сунуп көдүре аарак чоруй, бир-ле чүве дайнап, үзүктел чок дайнанып турарын көргеш:
– Кыноой (кырган-авай), бо өшкү аксында чүнү ызырып алган төнчү чок дайнанып турар чүвел? – деп, доңгайып кайгап айтырарымга, кырган-авам:
– Саат дайнап турары ол-дур – деп.
– Ол саатты кайыын тып алганы ол?
– Дуу ол бедик чалым хая баарында дыттарны көрүп тур сен бе? Хая кырынче үнгеш, бажын ынаар сунгаш, ында чочак-чочак саатты одура ызырып албас бе. Саадын амырап дайнап турганын көр даан ол, чанынга баргаш, айтырып дилеп көр даан, бээр-дир бе?
Чанынга баргаш:
– Меңээ саадың берем – дээш, адыжымны хаайынга чоокшуладып чеде бээримге, ам дайнавайн, ызыртына аарак менден дезиксээрин кырган-авам көргеш:
– Сенден харамнаныры ол-дур – диди.
Өшкүже көрүп алгаш, кезек боданып туруп-туруп:
– Кыноой, дуу ол ыяш оңгар тавакка божа сарыг-суу ижери аажок чүве чорду. Ол тавакты маңаа эккелгеш, сарыг-сугдан кудуп берейн бе?
– Ийе, ынчал харын, хөөкүй суксаан чүве, амырааш ону ижер дээш аксын ажыдыптарга, саады черге барып дүжерин көрүп тур – дээрге, менде чүү боор, өгде чыышкын адаанда, хостуг хана баарында таарда азып каан божаның аккан сарыг-суун кудуп алгаш, ыңай-ла болдум.
Ам бодап орарымга, ол үеде дыт саады дайнаар кончуг сонуургалдыг улус база тургулаанын сактып олур мен. Чажырып канчаар, бистиң ававыс саат дайнап турда, тергиин-не. Саат дайнай бергенде, даашкыры кончуг, артында тарс-тарс кылдыр бир янзы дайнаар. Дыт саадын үр дайнаан тудум, ооң өңү бир янзы апаар. Ак-даа, сарыгзымаар-даа, эң эки шынарлыы кызыл өңнүү, артында чымчак, бир амдан база бар.
Үргүлчү дыт саады дайнап чораан болгаш ындыг бе, ада-иевистиң кайызының-даа диштери «бурганнааже» чедир биеэги-ле хевээр. Оларның: «Дижим аарып тур» – дээнин черле дыңнаваан бис. А мен бо кырып келген (83 хар) назынымда диштерим көңгүс чок. Кижиниң чаяап каан диштери чокка арын-чаак, үстүкү-адаккы эриннериниң хевири-даа, чугаа-сооду-даа өскерлир. Кандыг-даа чыыш болган черге, уруг-дарыг аразынга эмчиңейнип аъш-чем чип, чон аразынга хөй чугаа-соот үндүрүп олурган ажыы-даа чок. Чашкы үемде бо сактыышкынны бижип ора, кырган-авам, багай оглу мен хамаанчок, ынчангы эш-өөрүмнү кыжырып-шооткан баштак чугааларын сөөлүнде улгадып келгеш, ол үени сактып, чугаалажып чордувус ийин.
Маадыр-оол АРТАА.
«Шын» №25 2024 чылдың апрель 3