Улуг Октябрьның 50 чыл ою аттыг Кызыл туктуг физика-математика эртемнериниң кандидады, доцент, «Россияның педагогика эртемнериниң академиязының эртем секретары Орлан Базырович Бузур-оол аттыг Саглы ортумак школазы 90 харлаар
Тываның ыраккы булуңнарының бирээзи Ѳвүр кожууннуң Саглы ортумак школазының тѳѳгүзү онзагай солун. 1934 чылда бир дугаар «Кызыл ѳг» школазы «Чыраа-Бажы» деп черге тургустунган. Бирги директору C. Куулар. Ол ѳглер кезип башкылап, ажылды удуртуп чораан.
1938 чылда дѳрт класс бар апарган. 1939–1940 ѳѳредилге чылында эге школаны ажыткан. Баштайгы школаның башкылары үш алышкы: Доржу-Чотпа, Хан-Демир, Ханды-Сүрүң. Олар чайлаг школазының башкылары турган. 1942–43 ѳѳредилге чылында үш класска 48 хире уруг ѳѳренип турган. Ол үеде башкылар Лопсан-Сундуй, Сержикей, О. Санаа школага ширтектер чаткан ыяш нараларга, саваң сыртыктарлыг, шыва тонну эштип удуп турган. Ада-иелер ээлчежип чемгерер. Кыдырааш чок, үс чаап каан ыяшка хүл борап алгаш, аңаа бижип турган. Чоорту саазынга карандаш-биле бижип эгелээн.
1944–45 ѳѳредилге чылында чаа солун чүүл – орус дылды тускай эртем кылдыр ѳѳредип эгелээн. Немей В.С. Дагбыш, А. Маадыр-оол, Н. Задровский деп башкылар ажылдап эгелээн. Ѳѳредилге херекселдери чедишпес, чүгле тыва дылдың ному үнген турган. Баштайгы дѳрткү классчылар 23 кижи дооскан. Оларга Б.Д. Монгуш, Ч.М. Ооржак, Б. Бузур-оол, Доржу, С.Х. Ооржак, Н.Ш. Куулар болгаш оон-даа ѳскелер хамааржыр.
1945–46 ѳѳредилге чылында дѳрт класска 80 ажыг ѳѳреникчи турган. Оларны башкылар В.С. Дагбыш, Н. Задровский, А. Санаа, О. Санаа, Ламалдаң олар ѳѳредип турганнар. Школаның эргелекчизи Шайлакан, таңныылы Серен-оол, повары Кара-Сенди ажылдап чорааннар. Ѳѳреникчи майыктааштар, галоштар, оолдарга бедик дүптүг туфель идиктер кедип эгелээн үе. Ол чылдан эгелеп 4 классты албан дооскан турар болгаш 4-кү классты доозарының күрүне шылгалдаларын киирген турган. Малчыннап ажылдап чораан К. Донгак ол үеде 4 классты дооскаш, школага башкылап турган. Ынчан школа турган бажың чоорту ажыл-агый склады апарган.
1951 чылда 7 чыл школазы, 1957 чылда 8 чыл школазы апарган. Директору В.С. Дагбыш, В.Ш. Марий-оол башкы баштайгы 8-ки классчыларны доостурган: К.Б. Ооржак, Ш.С. Куулар, К. Ооржак, Ч. Ооржак дээш өскелер-даа…
1966–67 ѳѳредилге чылында школаның амыдыралынга чаа солун ѳскерлиишкиннер болуп, чаа кадрлар немешкен. Школаны М.О. Ооржак директорлап, техниктиг дериг-херексел-биле четчелээн. Ол үеде школага радио-техниктиг бѳлгүм ажылдап, янзы-бүрү модельдерни боттары чогаадып ужудуп турган. Ооң ачызында А.Ш. Куулар ужар чүүл училищезин дооскан.
1967–68 ѳѳредилге чылында Саглы школазы Октябрьның 50 чылын уткуурунга чарлаттынган социалистиг чарыштың тиилекчизи болуп, «Октябрьның 50 чыл школазы» деп атты алган. Мѳңгези-биле шыгжаар Кызыл тук-биле шаңнаткан. Школаны башкы кадрлар-биле четчелээн. «Эң эки ѳѳредилге болгаш чурум» деп кыйгының адаа-биле ажылдап турган. Бо чылдарда директор А. Хоюг-оол ѳѳредилге талазы-биле эргелекчизи Ш. Серенмаа, башкылар К. Күрседи, В.С. Дагбыш, Э. Конзан, Б. Хүлермаа, Д. Аңгыр-оол, С. Көк, Х.К. Ооржак, А.К. Ооржак, А.И. Луцкая, Е.Ф. Соколянская, Х. Омбал, ажыл-агый эргелекчизи Ы.Ч. Ооржак, склад эргелекчизи К. Кара-Сал олар дыка кызымак ажылдап чорааннар. 7 хардан 16 хар чедир назылыг уругларны шуптузун школага хаара туткан. Кежээки школага 16 хардан 39 хар назылыг малчыннар безин ѳѳренип турган.
География шѳлүн А. Хоюг-оол дерип, республикага 1-ги черни-даа ап турган. Школаның тарылга шѳлүн ажыдып, ону ажыглап эгелээн. Күш-ажыл мастерскаязын ажыдып четчелээш, демирден шыдырааны чондуруп, ыяштан стол, сандай, аптараны кылып турган.
1974–75 ѳѳредилге чылында Саглы школазы ортумак школа апарган. 1974–80 чылдарда директор Б.Д. Монгуш ажылдап турган. 1976 чылда баштайгы 10-гу классчылар 20 ѳѳреникчи дооскан. Башкызы Х.К. Монгуш, М.В. Дондуп директорлап ажылдааш, школаның иштики болгаш даштыкы шимелдезин чаартып, кабинет системаже киирип, чаа дериг-херекселдерни четчелээн.
Школаның директорларынга С. Куулар, В.С. Дагбыш, Л.М. Кыргыс, М.О. Ооржак, Б.Д. Монгуш, М.В. Дондуп, Ш.К. Саая, У.Д. Куулар, К.С. Монгуш, О.М. Назытай дээш бо башкылар школаның тургустунганындан эгелээш, бо хүннерге чедир удуртулга ажылынга эки чедиишкиннерлиг, чогаадыкчы, үе-биле деңге базып, кызымак ажылдап чорааннар база ажылдап чоруурлар-даа. Школа деп сѳстү дыңнаарга безин, эргим чоргааранчыг. Кижи бүрүзүн эртем-билиг-биле чепсеглеп каан, ажыл-иш амыдыралдың таваан тургускан, чырык, чараш, делгем «ѳргээзи», «уязы».
1934–2014 чылдар дургузунда 3266 ѳѳреникчи дооскан. Бистиң ат-алдарлыг доозукчуларывыска Д.Б. Бузур-оол, О.Б. Бузур-оол, Кара-Сал, В.О. Дарыма, А.Б. Бузур-оол, З.О. Бузур-оол, В.К. Кара-Сал, Т.С. Саая, Н.С. Саая, К.С. Саая, Э.С. Монгуш, К.С. Монгуш, Я.Г. Айдыс-оол, А.В. Ооржак, В.В. Куулар, С.В. Ооржак, О.Х. Ооржак болгаш оон-даа ѳскелер хамааржыр.
Школавысты 2001 чылдың февраль 12-де Тываның күрүне университединиң бирги ректору физика-математика эртемнериниң кандидады, доцент, Россияның педагогика эртемнер академиязының эртем секретары Бузур-оол Орлан Базыровичиниң ады-биле адаан. Эртем тѳвү эргим чараш школавыстың тѳѳгүлүг 90 чыл юбилейин уткуп байырлап тур бис.
2013 чылдан бо хүннерге чедир дээди категорияның орус дыл болгаш чогаал башкызы О.М. Назытай коллективин билдилиг удуртуп ажылдап турар. 32 чыл стажтыг. Ѳѳредилге талазы-биле оралакчызы З.К. Куулар, кижизидилге талазы-биле оралакчызы А.М. Ле, методист К.С. Монгуш шупту бир демниг ажылдап турарлар. Школада шупту 19 башкы ажылдап турар. Оларның аразындан 17 башкы дээди эртемниг, эр башкылар – 3, 35 харга чедир 5 аныяк башкы ажылдап турар. Б.В. Кара-Сал – айыыл чок чоруктуң болгаш патриотчу кижизидилге талазы-биле директорнуң оралакчызы, А.А. Куулар – директорнуң кижизидилге талазы-биле чѳвүлекчизи. Хѳй чылдарда ажылдап чоруур, арга-дуржулгазы улуг, хоочун башкылар аныяк башкыларның ажыл-ижин деткип, оларга ажыктыг арга-сүмезин кадып, дагдыныкчы башкылар кады чогаадыкчы ажылдап турарлар.
Амгы үеде 130 ѳѳреникчи, 10 класс комплект бар. Дээди категорияның – 4, 1-ги категорияның – 9, 2-ги категорияның – 6, категория чок 6 башкы бар.
О.М. Назытай – РФ-тиң Чырыдыышкын яамызының, ТР-ниң Ѳѳредилге яамызының хүндүлел бижиктериниң эдилекчизи.
РФ-тиң ниити ѳѳредилгениң тергииннери: З.К. Куулар, К.С. Монгуш, П.Б. Ооржак, ТР-ниң күш-культуразының тергиини – У.Д. Куулар, ТР-ниң ѳѳредилге сайзыралынга үлүг-хуузу деп медальдың эдилекчизи – З.К. Куулар. Шак мындыг алдарлыг башкылар ажылдап турар.
Республика чергелиг янзы-бүрү мѳѳрейлерниң тиилекчилери болуп турар башкылар база бисте хѳй. З.К. Куулар, эге класстар башкызы «Чылдың башкызы–2015»., математика башкызы К.С. Монгуш «Чылдың башкызы–2019» база «ТР-ниң эң эки дагдыныкчызы –2024» О.М. Назытай «Эң эки удуртукчу» 2019 болгаш 2022 чылдарда, Б.В. Кара-Сал «Мужчина педагог–2021», география башкызы А.О. Саая «Аныяк башкы–2018», эге класстар башкызы П.Б. Ооржак «Чылдың башкызы–2023», физика башкызы А.М. Ле «Чылдың башкызы–2024», «Аныяк специалист–2024» деп номинацияга тѳлептиг болганнар.
Башкы деп кымыл ол?
Б-билиглерни ѳѳреткен,
А-Авазы дег авыралдыг,
Ш-Школачы ажы-тѳлдүң
К-Кылбас-тутпас ажылы чок,
Ы-Ынаныжы, бүзүрели.
Башкы-дыр ол. Башкы дээрге кѳдээ суурнуң кѳрүнчүү-дүр.
Школа деп чүл?
Ш-шалып кежээ ажылдакчыларлыг,
К-кѳвей чоннуг, делгем, чараш,
О-онза, хѳглүг, тывызыксыг,
Л- Лена, Вася, Оля, Антон…. кѳвей санныг башкыларлыг
А – ачы-буянныг «ѳргээвис»-тир, школавыс-тыр.
Школавыстың медалист доозукчулары: В.М. Куулар, 2001 ч., А.А. Монгуш, В.В. Куулар 2002 ч, А.Ш. Ооржак 2003 ч. Бо доозукчуларывыска чоргаарланыр бис.
90 чылдар дургузунда кандыг мергежилдиг доозукчулар дооспаан дээрил! Эмчи, башкы, юрист, артист, чогаалчы, тракторист, садыгжы, повар дээш санап четпес кѳвей санныг. Келир үениң чаш салгалдарын эртем-билигге ѳѳредип-кижизиткен чогаадыкчы талантылыг, баштак-хѳглүг, тывызыксыг хүндүлүг дыштанылгада хоочун башкыларывыска база чоргаарланмас аргавыс чок.
Хүндүлүг дыштанылгада буянныг башкыларывысты сактып бодап, хоочун улуг башкыларывыс аныяк башкыларга үлегер-чижек болуп, ажыл-иживиске чаа-чаа чүүлдерни ѳѳредип, эки чүүлдерни арттырып каанынга четтиргенивисти илередип, оларга мѳгейип чоруур бис.
Школавыстың 90 харлаан байырлалы дээрге эң узун орукту эрткен тѳѳгүлүг улуг байырлал. Ынчангаш Саглы школавыстың байырлалын таварыштыр бүгү башкыларынга болгаш техниктиг ажылдакчыларынга, ѳѳреникчилеривиске байыр чедирбишаан, бичии чаш салгалды ѳѳредип, эртем-билигге чедирип чоруур буянныг, чымыштыг ажыл-ижинге ам-даа улуг-улуг чедиишкиннерни, ак орукту база быжыг кадыкшылды, узун назынны күзеп тур бис.
База катап байырлал-биле, эргим школавыс!
У.Д. Куулар, К.С. Монгуш, Л.У. Саая, хоочун башкылар.
Школавыска
Саглы ортумак школазы
90 чылды байырлап тур.
Солун, хѳглүг демнии-биле
Доозавыс уткуп тур бис.
Бичии чаштар, уругларга
Билиг, күжүн берип чоруур.
Чогаадыкчы ажыл-иштиг,
Чоргааранчыг коллектив бис.
90 чылдар дургузунда
Доозукчулар кым-даа болган:
Эмчи, башкы, артистер…дээш
Эки чурттап чоруурлар хѳй.
Школавыс эртем-билиг «уязы»-дыр,
Школавыс – ийи дугаар бажыңывыс.
Башкы дээрге хүндүткелдиг мергежил-дир.
Башкы дээрге чечен-мерген чогаалчы-дыр.
Арыг-силиг, чылыг… дээштиң
Ажылынга кызымаккай,
Ажыл-ишчи, хѳглүг-баштак
Аштакчылар, одакчылар.
Саглы суурда школавыс
Сайзыразын, хѳгжүп турзун!
Чедиишкиннер, алдар-ады
Чергелештир кѳвүдезин.
Башкыларның байырлалы,
База дакпыр 90 чылда
Аас-кежик, ѳѳрүшкүнү
Алгап-йѳрээп күзеп тур мен.
Лориса Саая, хоочун башкы.
Башкыларывыска
Эге класстан эң-не баштай
Эргим кылдыр хүлээп алган.
Ооржак Дина Хѳрешовна
Онза ынак башкывыс-тыр.
Башкывыстың ачызында
«А» деп үжүк танып алгаш,
«Ава» деп сѳс бижээнивис
Бажывыста таңмаланган.
Бешки класска бисти алган
Беримчелиг Юрьевна.
Тыва дылды ѳѳреткен,
Тывызыксыг башкывыс боор.
Алдыгы класстан дооскужеге,
Ававыс дег чагып сургаан,
Куулар Рада Шагдыр-ооловна
Хүндүткелдиг башкывыс-тыр.
Эртем-билиг чедирип каан,
Эргим ынак башкыларга –
90 чылдаан байырлалда
Доозавыстан изиг байыр!
Ай-кыс Саая, 2010 чылдың доозукчузу.
Школам
Эртем-билиг тѳвү болган
Ийи дугаар бажыңывыс –
Идегелдиг школавыс
Эргим ынак уявыс-тыр.
Саглы суурда школавыс
Сайзыразын, хѳгжүзүн-не!
Эртемденнер, башкылар-даа
Эңме-тикчок доозуп турзун!
Аэлита Ооржак,
2010 ч. «Демир-үжүк
шенелдези» бѳлгүмнүң киржикчизи.
"Шын" №75 2024 чылдың октябрь 2
