Тес-Хемниң Шуурмак сумузунуң девискээринде Шокар-Оймак дээр кайгамчык чараш, көктүг-шыктыг улуг алаак черге, шагда совет үелерде, Берт-Дагның «Ленин» колхозунуң, сөөлүнде «Тес-Хем» совхозтуң «Өртең» деп аттыг сүт-бараан фермазы турган. Ол улуг ферманың хөй инектериниң сүт-саанын кожуун төвүнде сүт хүлээп-болбаазырадыр биче бүдүрүлгеже дужаар турган. Ооң эргелекчизи Людмила Положинская, дузалакчызы Тамара Чооду олар кожууннуң фермаларының дужааган сүдүн болбаазырадып, сметана, ак саржаг бүдүрүп, планын ажыр күүседип чораан. «Өртең» фермазынга мурнакчы саанчылар Эрээ, Нюра, Александра Сундуй угбашкылар, Мария Чооду, инек кадарчызы Доржу Бүрбү дээш өске-даа көдээ ишчилер ажылдап чораан төөгүлүг үелер.
Ам бо хүнде ол кайгамчык төөгүлүг Шокар-Оймакта салгал дамчаан аныяк малчын Күдес Көк-оол мал-маганын азырап өстүрүп, ада-өгбезиниң чер-чуртун ээлеп чурттап турар. Ол удавас болур малчыннар байырлалы – Наадымның чемпионнарының одуруунче кирип турар мурнакчы малчыннарның бирээзи. Тес-Хем кожууннуң көдээ ажыл-агый эргелели бо чылын кожуунда ажыл-ижи эки үре-түңнелдиг, эки көргүзүглерлиг үш малчынны илередип үндүрген.
Малчыннарның салгалы
Аныяк малчынның угун төөгүүр болза мындыг. Адазы Кызыл-оол Кыстай-оолович Көк-оол – Тыва Республиканың алдарлыг малчыны. Ачазының ада-иези Кыстай-оол, Анна Көк-оолдар ол-ла «Өртең» фермазынга бызаалар, хойлар тудуп, малчыннап чораан.
Хоочун малчын Кызыл-оол Кыстай-оолович эрткен чүс чылдың дүшкүүрлүг үелери 1998 – 99 чылдарда Шокар-Оймакка, «Өртең» фермазы турган черге кыштаан туткаш, мал-маганны тудуп эгелээн. «Ада-иемниң күжү чок болза, олар чок болза, бодумну малчын мен деп-даа шыдавас мен. Ачам кара чажындан бо хүнге чедир чуртталгазын мал ажылынга берген, алдарлыг малчын адын төлептиг эдилеп чоруур» — деп, Күдес Кызыл- оолович адазының дугайында чоргаарал-биле чугаалады.
Күдес Кызыл-ооловичиниң иезиниң ук-төөгүзүнде база шупту малчыннар, көдээ ишчилер. Кырган-ачазы Саң-Хөө Лаажапович Чаңгы-оол «Чодураа» совхозту удуртуп (1975 – 1983 чылдарда), а кырган-авазы Чечен Васильевна ол-ла совхозка экономистеп ажылдап чораан. 1998 чылдан тура мал ажылынче киргеннер. Авазы Сентябрина Саң-Хөөевна малчыннавышаан Берт-Даг сумузунуң эмнелгезиниң улуг эмчизи болуп ажылдап турар.
Бичии Күдес малчын ада- иезиниң чымыштыг ажыл- ижин көрүп, олардан үлегерни ап, мал-маган аразынга өскен болгаш, малчын чуртталга, мал ажылы аңаа эң-не чоок, эргим. Ада-иези оглунга эки эртем-билигни чедирер дээш, Күдести Кызыл хоорайның 5 дугаар школазынче киирип каан (эге кластарны Берт-Даг ортумак школазынга өөренген). Ол школазын чедиишкинниг дооскаш, улаштыр Томскунуң күрүне университединиң Бизнестиң дээди школазынга экономиктиг айыыл чок чорук мергежилин чедип алган. Дээди эртем-билигниң дипломун холунга алгаш, төрээн чер-чуртунга чанып келгеш, ада-иезиниң улуг чөленгиижи болуп, мал ажылынче кирипкен. Эге дээрезинде ада-иези-биле катай малчыннап чоруй, чоорту аңгыланып, «Өртең» фермер-тараажы ажыл-агыйны тургускаш, удуртуп эгелээн. Бо хүнде аныяк малчынның өдээнде 200 баш бода мал, 100 баш чылгы, шээр малы муң ашкан. Чаа-ла 31 харлап чоруур аныяк малчын 2020 чылдың Наадымында эки көргүзүглерлиг, үре-түңнелдиг ажылы дээш мотоцикл-биле шаңнаткан. Ам бо чылгы Наадымда база шаңналдыг черже кирип турары бо.
Күдес Кызыл-ооловичиниң өөнүң ишти Аржаана Германовна Көк-оолдуң (Оттук) өгбелери база малчыннар. Олар Томск хоорайга студентилеп тургаш, таныжып, өг-бүле тутканнар. Аржаана Германовна Томскунуң күрүне университединиң улус аразының харылзаалары факультедин дооскан. Аныяк өг-бүле кудазын 2017 чылда байырлаан. Ам олар 4 чаптанчыг чараш кыстарның ада-иези. 12 харлыг Дарина биле 9 харлыг Айхет Кызылдың 15 дугаар лицейиниң өөреникчилери, 4 харлыг Дамырак уруглар садында барып турар, 4 айлыг Айкуш иезиниң азыралында. Аныяк өг-бүле уругларын чажынданна күш-ажылга чаңчыктырып, боттарының эки үлегерин көргүзүп тургаш, ажыл-ишке ынак кылдыр кижизидип турар.
Малчынның бодалдары, сорулгалары
Малчын кижи үениң аайы-биле сайзырап, ажыл-агыйынга амгы үениң машина-техниказы-биле чепсеглен турар болза эки деп Күдес Кызыл- оолович санап турар. Ол келир үеде бода мал санын 500 баш чедир көвүдедип, инек фермазы тургузар сорулгалыг. Ол ышкаш эътке дужаар шарылар азыраар бодал база бар. «Малчын кижиниң кыштың соогу, чайның изии дивес, кара дерин төп чорааш азырап алган малының эъдин, дүгүн дужаарынга эптиг байдалдарны тургузуп бээри күзенчиг. Сөөлгү үеде эът өртээ шору апарган-дыр, малчыннарга ол дыка эки болбайн канчаар. Чаңгыс берге чүүл – эът дужаар шынзылга кылдырып алыры. Чижээ, ырак тайгадан изигде малың эъдин сөөртүп алгаш, кожуун төвү чедип туруңда, изиг үеде эът баксырап каар. Хой дүгүн шуут өртек чок деп болур, колдуу-ла октаттынып каары хомуданчыг. Өшкү дүгүн хоорайга килограммда 800 рубльга дужааптар-дыр бис, ол харын шору болур» — деп, малчын хомудалын илеретти.
Аныяк малчынның бир сорулгазы — уксаажыдылга ажылын чорудары. Чарыштарга киириштирер чүгүрүк, Тываның кадыг агаар-бойдузунга шыдамык аъттар үндүрер күзелдиг. Ынчангаш тыва уксаалыг белер биле чүгүрүк уксааның арыг ханныг аскыр аъттарын эдериштирип эгелээн. Ооң түңнели чоорту көстүр дээрзин малчын дыңнатты.
Күдес Кызыл-оолович малчыннарның Наадым байырлалын эде көрзе кандыгыл дээн бодалдары-биле үлешти: «Наадым чылдың-на ол-ла программа-биле эртер, чаңгыс аайланып калган-даа ышкаш. Чазакка хуралдаткаш, театрга концерт көргүзер, оон Тос-Булакка шаңнап-мактаар. Оларны өг-бүлези-биле бир-ле онзагай черге хөгледип, дыштандырып болбазыл. Бо үе малчыннарның бичии-ле хостуг үези-дир, эки курорт, санаторийлерже халас путевкалар-биле-даа шаңнап болгай-ла. Чижээлээрге, Дус-Хөлде башкыларның, өске-даа албан черлериниң пансионаттары бар-дыр, малчыннарга база пансионаттан кылып көрзе кандыгыл. Муңчулар ажы-төлү-биле кадыкшылын быжыктырып дыштанып-даа алгай-ла».
Мал-маганының баш саны хөй болганда, мал чеми белеткээрде улуг күш, машина-техника дузазы херек апаар. Мал чемин белеткээрде түр када трактор ачылап алыр-дыр бис деп чугаалады. «Хөй сиген белеткевес болза хей, ынчангаш черле трактор садып алыр планныг бис. Бо чылын кааңнаашкынныг чай болган, ам дүн-хүн дивейн, сиген белеткээр бис. Сиген биле кургаг өдек турарга-ла, ажырбас, мал баксыравас. Суланы чылдың-на Бии-Хемден, Таңдыдан садып алыр-дыр бис. Бо берге үеде кол-ла чүве – өске черлерден тараа садып турбайн, тарыыр болза эки, «Тараалыг кижи тодуг» дээр болгай» — деп, малчын чугаазын доосту.
Малчынны дыңнап ора, ооң аныяк хар-назынынга дүүшпес мерген угаанныы, бурунгаар үзел-бодалдыы, тура-соруктуу кижиниң хей-аъдын, чоргааралын оттурар-дыр. Наадым чемпиону атка төлептиг аныяк малчынга байырны чедирбишаан, улуг-улуг чедиишкиннерни күзедивис.
Алдынай АРАКЧАА.
Авторнуң тырттырган чуруу.