Тыва Республиканың Виктор Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрының аныяк-чалыы болгаш хоочун артистери өлүм чок Алдан-маадырларның ыдыктыг чери Оргу-Шөлче август айның 21-де эртенгиниң 8.00 шакта аъттаныптывыс. Удуртуп баштап чоруур даргавыс театрның аныяк режиссеру Леонид Каң-оол. Алдан-Маадыр сумузунга чедир чазаглыг орук, оон ыдыктыг Оргу-Шөлче орукту дескилеп кааны эки чорду.
Шаанда бистиң маадырларывыстың чыглып келгеш дугуржулга кылып, манчы кыдаттың дарлалының адаандан үнерин дугуржуп турган чери. Чеди баштыг Кара-Дагның кырынче үне бергеш, ок-чепсээн, дүүргезин, чактыр боозун шыгаай тудуп, аштап, чүлгүп, дайзыннарның халдап кээрин четтикпейн дидими-биле манап чораан маадырларывыс Самбажык, Дажыма дээш өскелер-даа.
Оргу-Шөлге чеде бердивис. Ырак-чооктан чон кээп эгелей берди. Ишкин бажындан дуңмам оол өг-бүлези, ажы-төлү-биле чедип келген. Одаан салган, майгынын тиккен турлар. Алексей Крас дуңмам мени көрүп кааш, өөрүүрү аажок «Сезен ажыг харлыг хиреңде, шыдаарың аажок-тур сен, акым» — деп мени куспактап турду.
Майгынывыс тиккеш, улуг одаг салып турувуста, Сүт-Хөл кожууннуң чагырга чери улуг ак өгже бисти чалааш, аъш-чемни шагда-ла белеткеп алган, аяк шайын кудуп, ужа-төжүн салып турдулар. Дөрт хонук дургузунда бисти аъшкарып-чемгерип, азырап келдилер. Улуу-биле четтиргенивисти илередип турдувус. Хүннүң-не семис хой өзээш, биске изиг-ханын салыр. Хойтпак аъш-чемниң кандыг-даа дээжизи бар. Өөрүнчүг!
Август 22-ниң хүнүнде Оргу-Шөлдүң ортузунга репетициявыс-даа эгелээн. Шөлдүң ортузунга улуг одаг турар. Одагны долгандыр алды хам, ооң артында долгандыр артистер. Алдан-маадырларның улуг одаан кыпсыр аас-кежиктиг болган мен. Леонид Ондарович одагны канчаар кыпсырын айтып, көргүзүп берди. Ийи автобус ишти бежен ажыг артистер Оргу-Шөлге долгандыр туруптарга эвээш сагындырар боор чорду. Иштимде артистер ам-даа хөй болган болза деп бодап турдум. Ынчалза-даа Леонид Ондарович шыдаар болгаш, чоннуң сагыш-сеткилин, тура-соруун көдүрүптер чараш көргүзүгнү тургускан.
Август 23, эртенгиниң беш шак. Майгын ишти сериин. Харын-даа сооксумаар. Тейлер кырынче агаарлап үнер-дир дээш, майгындан үнүп келдим. Богда сүлде! Кижи бажы кизирт, машина бажы козурт. Бурунгу маадырларның мөгейикчилери бүгү Тывавыстың янзы-бүрү булуңнарындан четкилеп келген. Майгыннарын тиккен, одун-көзүн салган турлар. Көөрге өөрүнчүүн!
Ол хүн республиканың уран чүүл ажылдакчыларының концерди-даа эгелей берди. Бүгү көргүзүглер одагны долгандыр болду. Концертти филармония артистери ажытты. Кончуг дээн ыраажылар бараалгаан. «Эзир-Караны» филармонияның самчылары күүсетти. Иштимде маадырларывыс шаанда Эзир-Кара дег чорааннар деп бодап турдум. Үш шакта В. Көк-оол аттыг Национал театрның артистериниң концерди болду. Көрүкчүлер дээрге муң-муң. Белеткеп алган чээргенимни салгаш одум кыпсып чадап чыдырымда, арным изиш дээн соонда, одаам чалбыраашталы берди. Алдан-маадырларның бирээзи кыпсыпкан дег болду. Сүрээдеп, коргуп, чалбыышталган отка чалбарып, «Амыргын-на эзирлерим, маадырларым!» деп тейлеп турдум. Ынчан бодаарымга Алдан-маадырларның аразында турар кылдыр бодумну бодап турдум. Одаг кывыскан соонда, ТР-ниң Баштыңы В. Ховалыгга, ТР-ниң Дээди Хурал Даргазы К. Даваага байыр чедирдим. Олар мени чанынга хостуг олутка олуртуп алдылар. «Бурунгу маадырларывыстың байырлалы дыка-ла эки эртип турар-дыр аа, Дыртык Бак-кысович» — деп, В. Ховалыг меңээ чугаалады. «Магалыг-дыр, кайгамчык-тыр» — деп улуг өөрүшкү долган сеткилимни илередип харыыладым. Даргаларывыс байырлалга келген муң-муң чонга байыр чедирди.
Маадырларның 135 чыл болган оюнда даг баарынга кончуг чараш салютту аткан чүве. Янзы-бүрү өңнүг херелдер дагның эдээн каастап турду. Бо чылгы салютту бетинде ховуда кылып каан чорду. Бүдүү иштимде даг баарынга болган болза, дыка-ла чараш болур ийик деп бодадым. Дүнекиниң 12.00 шакта салют доозулду. Ында-мында ыр-шоор, танцы-сам чайтылаар. Өөрүшкү-маңнай ам-даа хөрек долу хевээр. Чүректиң соп турары дүрген-дүрген. Ол үеде шүлүк-даа борастадым.
Дыртык МОНГУШ, Тываның улустуң артизи.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруктары.
"Шын" №64, 2023 чылдың август 30