Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг ажыл-агыйжы сургакчылаашкын үезинде, Россия Федерациязының Президентизиниң Администрациязының гуманитарлыг адырда күрүне политиказының талазы-биле удуртукчузунуң оралакчызы, «Россияның шериг төөгү ниитилели» Бүгү-российжи хөй-ниити күрүне организациязының даргазының оралакчызы Николай Овсиенко-биле ужурашкан. Олар Ада-чурттуң Улуг дайынында Тиилелгениң 80 чыл оюнга Тывага онзагай болуушкуннарның бирээзи – Тывадан тоолчургу фронтучулар, Шумов алышкыларга тураскаалды тургузарын чугаалашкан.
Тываның Баштыңы ооң мурнунда ол-ла айтырыг-биле Россия Федерациязының Президентизиниң Хөй-ниити төлевилелдер талазы-биле эргелелиниң начальниги база Россияның «Тиилелге» оргкомитединиң харыысалгалыг секретары Сергей Новиков-биле ужурашкан турган. Аңаа Улуг Тиилелгениң юбилейинге тураскааткан төлевилелдерни чугаалашкан.
«“Россия” деп поэманың маадырлары, Тываның орус чонунуң оолдары, Ада-чурттуң Улуг дайынының маадырлары Шумов алышкыларга тураскаалды Кызылга ажыдары– чылдың онзагай болуушкуннарының бирээзи апаар. Олар Ленинград чоогунга маадырлыы-биле тулчушканнар. Россияның шериг-төөгүлүг ниитилели-биле кады төлевилелди боттандырар бис» – деп, Тываның Баштыңы ужуражылга соонда бижээш, Төрээн чуртувустуң камгалакчылары маадырларның алдар-адынга мөгейип, Кызылга тураскаалды тургузары онзагай болуушкун болурун демдеглээн.
2025 чылда Тываның Баштыңы республиканың Дээди Хуралынга Айыткалында, Ада-чурттуң Улуг дайынының бо үеде бар киржикчилерин деткиири, мөчээннерниң тураскаалын кадагалап арттырары амгы салгалдың хүлээлгези дээрзин онзалап демдеглээн. Улуг Тиилелгениң 80 чылының бүдүүзүнде бо базым Ада-чурттуң Улуг дайынының киржикчилеринге хүндүткелдиң болгаш өөрүп четтиргениниң, ол ышкаш тайбың келир үе дээш амы-тынын берген кижилерге сактыышкынны кадагалап арттырарының демдээ болур.
Тывадан тылдың ишчилеринге «Кызыл кош» тураскаалды Россияның шериг-төөгү ниитилелиниң деткимчези-биле 2019 чылда ажыткан. Бо чүүл Улуг Тиилелгениң 75 чылының бүдүүзүнде, ол ышкаш Россияның Президентизиниң 2020 чылда чарлааны Мөгейиг болгаш алдарның чылында көскү болуушкун апарган. Тыва Арат Республиканың чурттакчыларының фронтуга дыка улуг ачы-дузалыг үлүг-хуузун мемориалдыг тураскаалда тода көргүскен. Москвадан алдарлыг орус монументалист скульптор Виталий Шанов Тыва Республиканың Национал музейиниң фондузундан чуруктар болгаш экспонаттар езугаар чуруп, бадылаан тураскаалдың дөзевилели-биле ону кылган. Тураскаалда «Тыва Республиканың чонунга өөрүп четтирген салгакчылардан» деп сиилбип бижээн.
Бо юбилейлиг чылда Шумов алышкыларның тураскаалын дөзевилеп тургузары – Улуг Тиилелгени чоокшуладырынга Тываның чонунуң киирген үлүг-хуузун демдеглээн төөгүлүг бир белек болур.
Ада-чурттуң Улуг дайынының чылдарында Иван, Александр, Лука, Авксентий, Василий база Семён Шумов алышкылар 11-ги адыгжы дивизияның 320-ги адыгжы полугунуң 120 мм батареяның составынга дайылдажып турган. Эки турачылар болуп дайылдажыр шиитпир өг-бүлениң иштинге хүлээп алдынган.
Семендан аңгыда (орукка чыдып кааш, бир чыл чартык үе эрткенде, тулчуушкун шөлүнге алышкылар душчуп келген), беш алышкы аңгы миномет дивизионунуң үшкү батареязында, 120 мм миномет кезээнге чаңгыс черге дайылдажып турганнар. Аңгы-аңгы кезектерже тарадыр октап, чарбазын олар дилээн турганнар. “Кезээде кады эгин-кожа чоруур силер” дээн адазының чагыын салбааннар. Тывадан үнген, ады алгаан Шумов алды алышкының маадырлыг, коргуш чок, часпайн, дүрген адарының дугайында делегейниң артиллерийжи шупту энциклопедияларында бижээн, Ленинград болгаш Волхов фронтузунуң тоолчургу маадырлары деп оларны алгаан. Шумов алышкыларның бежи 2-ги Ударлыг армияның дайынчыларының талазы-биле 045-н дужаал езугаар: улуг сержант Александр Терентьевич Шу- мов — «Ада-чурт дайынының 2-ги чергези» орден, ефрейторлар Василий Егорович, Лука Никитович база кызылшеригжилер Авксентий Никитович, Иван Никитович —«Кызыл Сылдыс» орденнер-биле шаңнаткан.
Айлаң МОНГУШ.
Чурукту Чазак Даргазының социал четкиде хууда арнындан алган.
“Шын” №6 2025 чылдың февраль 20