Шыңгыы деткимче

Тудуг шуулганынга уткуштур

“Биче болгаш ортумак бизнес, хууда сайгарлыкчы бот-идепкейге деткимче” национал программаны боттандырып чорудуп турарының угланыышкыны-биле “Мээң бизнезим: Тыва Республиканың III Тудуг шуулганын” октябрь айның 5–6-да Тывага эрттиреринге белеткел ажылдары бо хүннерде чоруп турар.

Республикага тудугну улам сайзырадырынга бо шуулган улуг ужур-дузалыг болур дээрзин Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның сентябрь айның сөөлгү хүннеринде Россия Федерациязының Чазааның Даргазының оралакчызы Марат Хуснуллин, Россияның тудуг болгаш чуртталга-коммунал ажыл- агый сайыды Ирек Файзуллин олар-биле ужуражып, бистиң республикада тудуг адырының хөгжүлдезиниң чугула айтырыгларын сайгарып чугаалажып, Тывада тудугларны акшаландырарынга немей саң-хөө деткимчезин алганы көргүскен.

Бистиң республикада тудуг айтырыгларын эки билир, регионнарга дуза чедиреринге албан-дужаалының аайы-биле дорт салдарлыг бо даргалар-биле Владислав Ховалыг чаңгыс удаа эвес ужуражып, ажыл-агыйжы болгаш эп-найыралчы байдалга Тывага чугула херек айтырыгларны шиитпирлеп турар. Ынчангаш республикага эң ылаңгыя чуртталга бажыңнарының, социал объектилерниң болгаш школалар, уруглар садтарының, ФАП-тарның тудуу сөөлгү 2–3 чылдарда элээн дүргедээн. Чижээлээрге, “Чуртталга оран-савазы болгаш хоорай хүрээлели” национал төлевилел ёзугаар 2023 чылда 130 муң дөрбелчин метр чуртталга шөлүн республика ажыглалга киирер ужурлуг, а бо чылдың дөрткү кварталының эгезинде ооң 128 муң дөрбелчин метрин херек кырында ажыглалга киирген. Чуртталга тудуунуң 2023 чылда планын ажыр күүседир арга тыптып келген.

Кандыг-даа ажыл-ишке дең-дески чүве турар эвес, чуртталга бажыңнарының тудуу дүргедээни-биле холбаштыр дарый шиитпирлээри чугула айтырыглар база тыптып кээп турар. Бир эвес Кызылды алыр болза, чуртталга бажыңнарының болгаш өске-даа объектилерниң чуунду хирлиг суун арыглаарынга хоорайның арыглаашкын дериг-херекселдер комплекизиниң күчүзү эвээш апарган, ону улгаттырары чугула. Тываның найысылалынга стратегтиг ужур-дузалыг бо объектиниң күчүзүн күштелдиреринге бүгү талалыг дузаны чедирерин Россияның тудуг болгаш чуртталга-коммунал ажыл-агый сайыды Ирек Файзуллин аазаан. Кызылдың арыглаашкын дериг-херекселдер комплекизиниң тудуун акшаландырар талазы-биле инвестиция программазын РФ-тиң Экономиктиг хөгжүлде болгаш Саң-хөө яамылары, Россияның девискээрлериниң хөгжүлдезиниң фондузу дээш өске-даа федералдыг албан черлери ажылдап кылып турарын Ирек Файзуллин дыңнаткан.

Чурттаары айыылдыг апарган болгаш эргилээн бажыңнарның чурттакчыларын чаа бажыңнарже көжүрерин дүргедедириниң дугайында доктаалга Россия Федерациязының Чазааның даргазы Михаил Мишустин чоокта чаа холунуң үжүүн салган. Чурттаары айыылдыг апарган болгаш эргилээн деп 2017 чылга чедир санадып турган бажыңнарның чурттакчыларын тарадыр көжүрер программа-биле ажылдап турар российжи регионнар үстүнде доктаал ёзугаар саң-хөө деткимчезин алыр. Дараазында 2024 чылдан ол регионнар 2017 чылга чедир чурттаары айыылдыг апарган болгаш эргилээн деп санадып турган бажыңнардан чурттакчыларны көжүрериниң чаа программазы-биле ажылдап болур аргалыг апаар.

2017 чылга чедир чурттаары айыылдыг апарган болгаш эргилээн деп санадып турган бажыңнардан чурттакчыларны көжүрериниң программазы Тывада өй-шаанда күүсеттинип турар. 3,885 муң дөрбелчин метр шөлдүг эргилээн бажыңнардан 181 кижини азы 75 өг-бүлени чаа бажыңнарже бо чылдың сентябрь айга чедир көжүрген. Ук программа Кызыл хоорайда болгаш Кызыл кожуунда хоорай чергелиг Каа-Хем суурда бүрүнү-биле күүсеттинген.

Чеди-Хөл кожууннуң төвү Хову-Аксы суурда чаа чуртталга бажыңнарын дүрген тудуп турары Тываның чурттакчыларынга билдингир болгай. Амгы үеде эргилээн хөй квартиралыг 15 бажыңдан оларның чурттакчыларын көжүрери уламчылап турар. Бо чүүл Хову-Аксының чурттакчыларынга өөрүнчүг болбайн канчаар. Ынчалза-даа чурттакчыларын көжүрүп каапкан бажыңнарны дүрген буспаан, ээн бажыңнар 2–3 чыл дургузунда ам-даа өңгейе бергилээн, чаарттынып турар суурнуң аянныг чараш хевирин үреп турарынга Хову-Аксының чурттакчылары хомудап, эрги бажыңнарны дүрген бузарын, оларның орнун аштаарын дилээн бижикти ТР-ниң Тудуг яамызының паблигинге үндүргеннер.

“Мээң бизнезим: Тыва Республиканың III Тудуг шуулганынга” сайгарып чугаалажыр кол айтырыгларның бирээзи – чуртталга бажыңнарының тудуу. Шуулган октябрь айның 5–6 хүннеринде эртер-даа болза, ооң хүн айтырыынга кирген тема чуртталга бажыңнарының тудуунуң хөгжүлдезиниң дугайында сентябрь 29-та “төгерик столга” сайгарып чугаалашкан.

Тыва Республиканың II Тудуг шуулганы база Кызылга 2022 чылда эрткен. Аңаа Енисей Сибириниң регионнарының, Москваның болгаш өске-даа девискээрлерниң, харын-даа мырыңай даштыкы чурттарның төлээлери киришкен. Ол шуулганның киржикчилери республиканың тудуг адыры үндезиннии-биле өскерлип хөгжээнин демдеглээннер. 2022 чылда Шуулганның ажыл-агыйжы үезинде Тывага тудугну улам хөгжүдеринге дыка салдарлыг болган дугуржулгалар чардынган. “Мээң бизнезим: Тыва Республиканың III Тудуг шуулганы” база оон-даа эки түңнелдерлиг болурун манап турар бис.

Ш. МОҢГУШ.

«Шын» №75 2023 чылдың октябрь 4