Тыва Республика Россияның шыырак спортчу регионнарының бирээзи апарганынга тыва спортчуларның чүгле российжи эвес, а делегей чергелиг маргылдааларга чайыннанчак тиилелгелери бадыткал. Хүреш, бокс дээш спорттуң өске-даа хевирлеринге делегей чергелиг спорт мастерлери, чемпионнар, олимпийжи оюннарга шаңналдыг черже үнгүлээн спортчулар тываларның аразында бар.
Хөл-шыдараа (шахмат) – шаг шаандан бээр тываларның ынак оюннарының бирээзи. Бистиң өгбелеривис шыдырааны боттары чазап ап, кышкы узун кежээлер дээн ышкаш хостуг үезинде шыдыраалап чорааннар.
Шыдыраа ойнаарынга кончуг ынак, ажылдап чорааны школаларга шыдыраа бөлгүмнерин тургузуп, маргылдааларны организастап эрттирип турган, Кызыл хоорайда Немелде өөредилге төвүнге бичии уругларның шыдыраа бөлгүмүнүң болгаш шыдыраа тренерлериниң методиктиг каттыжыышкынының удуртукчу чораан Николай Петрович Шишигин Тывага шыдырааны сайзырадырынга кончуг улуг үлүг-хуузун киирген. Ооң өөреникчилери башкызының ажыл-херээн амгы үеде уламчылап, шыдыраа спортун чаа-чаа бедиктерже үндүрүп турар. Оларның хөй-ниитижи организастыг ажылының ачызында шыдыраачыларның саны көвүдээн. Черле ынчаш шыдыраа бистиң республикада нептереңгей спорт хевирлериниң бирээзи, ынчалза-даа делегей чергелиг шыырак шыдыраачылар тыва шыдыраачыларның аразындан чоокка чедир үнмээн.
Тываларның аразындан шыдыраа каптагайынче бедидир ужуп үнген баштайгы “хараачыгай” Тамерлан Чындыгырның российжи болгаш делегей чергелиг тиилелгелери тыва чонну, эң ылаңгыя шыдыраа спортунга хандыкшылдыгларны дыка өөртүп, хей-аъдын көдүрген. Ийи чыл соңгаар Тамерлан делегей чергелиг маргылдаага тиилелгени чаалап алгаш, ФИДЕ-ниң (Делегейниң шыдыраа федерациязының) мастериниң адын камгалап шыдаан. Тамерлан ам дээрезинде тываларның аразындан ол хире бедиктерже үнген баштайгы чаңгыс-ла шыдыраачы.
Тыва улустуң “Өттүнчекпей өөрениичел” деп үлегер домаа бар болгай. Бистиң бичии болгаш элээди оолдар, кыстарывыстың аразында российжи маргылдааларга тиилелгелерни чедип алгылаан шыдыраачылар бар. Оларның шыдыраага арга-мергежили улам сайзырап, делегей чергелиг маргылдааларга тиилелгелерни чаалап алыр деп бүзүрел бисте тыптып келген. Ооң бир бадыткалы 2023 чылдың апрель айда Россияның бирги чери дээш аңгы-аңгы назы-харлыг уруглар аразынга маргылдаага тыва шыдыраачылар тергиин оюнун көргүскени. 17 хар чедир назылыг оолдар аразынга Тамерлан Чындыгыр Россияның бирги чери дээш Дээди лигазынга тергиидээш, делегей чемпионадынга киржир эргени чаалап алган. Шыдыраага делегей чемпионадынга Тамерлан шыңгыы белеткенип турар. Ооң сорулгазы – ол маргылдаага тиилээш, делегей чергелиг гроссмейстер атты чаалап алыры.
Тамерланның тиилелгези ооң ада-иезиниң оглунга кызымак деткимчезиниң, делегей чергелиг гроссмейстер Инна Ивановна Ивахинованың шыдыраага Тамерланның бойдустан салым-чаяанынга бүзүрелиниң, үр чылдар дургузунда тренер ажылының ачызы-дыр. Оглунуң шыдыраага салым-чаяанныын медереп билгеш, Тамерланны гроссмейстер Инна Ивахинованың шыдыраа школазынга өөредир дээш, ада-иези Улан-Удэ хоорайже көже бергенин онзалап демдеглээр апаар. Ол школага 2014– 2021 чылдарда белеткелди эртип, Сибирь федералдыг округ, Россия болгаш делегей чергелиг маргылдааларга киржип, шаңналдыг черлерни чаалап ап, делегей шыдыраазының бедиктеринге тиилелгеже Тамерлан көдүрүлген.
Тамерлан Чындыгырның шыдыраага чедиишкиннери спорттуң бо хевириниң бистиң республикада байдалынче эрге-чагырга органнарының, бедик албан-дужаал ээлээн кижилерниң көрүжүн өскерткен деп болур. Чижээлээрге, шыдыраа спортун сайзырадырынга “Сүбедей” спорт школазы 2023–2024 чылдарның өөредилге чылының эгезинден бодунуң үлүүн киирип эгелээрин ТР-ниң спорт сайыды Субудай Моңгуш чугаалаан. Бо школаның баазазынга Тываның эң салым-чаяанныг оолдар, уругларын шыдыраа маргылдааларынга белеткээр.
ТР-ниң Спорт яамызының медээлери-биле алырга, амгы үеде 17 муң хире оолдар, уруглар шыдыраага хандыкшып ойнап, маргылдааларга киржип турар. 2004 чылда “Тыва Республиканың шыдыраа федерациязын”, 2020 чылда “Бичии уругларның шыдыраа федерациязын” тургусканы база шыдыраага хандыкшылдыгларның саны көвүдээринге салдарлыг болганы чугаажок.
Кандыг-даа ажыл, шыдыраа спортун хөгжүдер ажыл база, көскүлең ужурлуг болбайн канчаар. Ынчангаш шыдыраа спортун сайзырадыр ужурлуг албан черлери, оларның ажылдакчылары ынаар база улуг кичээнгейни угландырган. Кызыл хоорайның мэриязының Өөредилге департаментизи “Культурлуг Арбат” деп программаның угланыышкыны-биле Арбатка шыдыраа шөлчүгежин организастаан. Понедельник санында 11–13 шактарда шыдыраага ынак кижилер ол шөлчүгешке кээп, мага хандыр ойнап болурлар.
Ол-бо черлерде шыдыраа маргылдаалары база көвүдээн. Чижээлээрге, бичии уруглар аразынга шыдыраага Делегейниң бирги чери дээш маргылдааның киржикчизи, Новосибирск областың “мөңгүн” шыдыраачызы Кежик Моңгушка тураскааткан шыдыраа маргылдаазы апрель айда Чаа-Хөл суурга эрткен. Хөй шыдыраачылар-биле хары угда ойнаарының маргылдаазын Чадаанада Мерген-Херел аттыг Культура бажыңынга Тамерлан Чындыгыр боду эрттирген.
Шыдыраа спортунга чүгле Россия эвес, делегей чергелиг маргылдааларга тиилелгелерни чедип ап болур шыдыраачылар тываларның аразында бар-дыр. Шыдыраага делегейге тергиидээр күзел-сорук тыва ниитилелде тыптып келген-дир. Ол тыва чонга база бир өөрүнчүг чүүл.
Ш. ЛОПСАН.
"Шын" №60, 2023 чылдың август 12