Күрүнениң чаңгыс аай шылгалдазын (ЕГЭ) дужаар доозукчулар чылдың-на декабрь айда чайгы шылгалдаларже эрттирилге болур чогаадыгны азы эдертигни бижип турар. Бир эвес баш бурунгаар шылгалданың түңнели эки болур болза, күрүне шылгалдазынче кирер эргени алганы ол. Түңнел чогаадыгның азы эдертигниң дүрүмнеринде өскерлиишкиннер дугайында ТР-ниң орус дыл болгаш чогаал башкыларының ассоциациязының даргазы Надежда Сат чугаалаан.
– 2022 чылда түңнел чогаадыгга азы эдертигге улуг өскерлиишкиннер болбас. Чогаадыгны ооң мурнунда дег, 235 минутаның дургузунда бижиир. Ол дээрге 3 шак 55 минута-дыр. Доозукчулар ол үениң дургузунда ажылды бижээш дужааптарга, тускай комиссия хынаар.
Өскерилген чүүл чүл дизе, чогаадыгның темалары бичии немешкен. Эрткен чылгы доозукчуларга беш аңгы тема турган болза, бо чылын алды тема бар. Чогаадыгны 3 кол темага чарган. Бирээде, мөзү-шынар болгаш кижизидилге, ийиде, өг-бүле, ниитилел, ада-чурт, үште, бойдус, культура. Түңнелинде доозукчу алды теманың аразындан бирээзин шилип алыр.
– Бо чылгы түңнел чогаадыг азы эдертиг кажан болур ирги, Надежда Федоровна?
– Чаңчыл езугаар декабрь айның бир дугаар средазында доозукчулар чогаадыгны азы эдеригни бижиир. Бо чылын декабрь 7-де болур-дур.
– Кым чогаадыг, кым эдертиг бижиирин канчаар тодарадыр?
– Өөредилге чылының эгезинде-ле уруглар боттары-даа, башкылар-даа ону билир боор. Кадыының байдалы кызыгаарлыг азы тускай эмнээшкин ап турар, бир болза, бажыңындан өөренип турар уруглар эдертиг бижиир. Эдертиг бижиири чогаадыгдан көңгүс өске. 150 – 200 сөстү эдертигге бижээн турар ужурлуг.
– Бир эвес доозукчу кандыг-ла-бир чылдагаан-биле декабрь 7-де чогаадыг азы эдертиг бижиир шылгалдага кээп шыдаваан азы багай демдек алган болза канчаарыл, башкы?
– Бо таварылгада уруглар февраль 2-де катап база бижип болур. Эң-не сөөлгү хуусаа – май 4. Ынчалза-даа эки белеткенип алгаш, декабрь 7-де шылгалданы эртип алганы дээре.
– Өскерлиишкиннерни башкылар билир боор бе?
– Ийе, ынчанмайн канчаар. Шак ындыг шиитпир үнген соонда, октябрь айда доозукчу класстарның башкылары Башкылар билии бедидер институтка тускай курсту эрткен. Өскерлиишкиннерге шупту белен.
– Башкылар билии бедидер институттуң сайтызында түңнел чогаадыгга азы эдертигге келир темаларны шуптузун салып каан чорду. Оларның кайы-бирээзи кым-бир кижиге таваржы берип болур бе? Азы?
– Ийе, шын. Ында 1500-тен хөй чогаадыглар болгаш эдертиглерни салган. Доозукчу бүрүзү ында бар темаларны бижиир. Оларның билбези өске темалар турбас. Ынча көвей чогаадыгларны, эдертиглерни номчууру берге болгай. Ынчангаш башкызының тайылбырларын эки дыңнап, билип алыры чугула.
– Доозукчуларның ажылдарында кандыг частырыглар эң-не хөй болур ирги, башкы?
– Уругларның эң-не нептереңгей частырыглары – чогаадыгның негелдезин херекке албайн, чедир херексевейн баары. Бир дугаар негелде мындыг: түңнел чогаадыгның хемчээли. Эң-не эвээш дизе, 250
– 350 сөс турар ужурлуг. Чамдык уруглар 20 сөс четпес боорга, ында коргунчуг чүве чок деп бодаар. Чок, ол дээрге эң-не кол негелде-дир. Сөзү четпес боор болза, ол ажыл хыналдаже эртпес. Ийи дугаар негелде – боду бижиири. Чамдык уруглар интернеттен белен чогаадыгны тып алгаш, ону доктаадып алырын кызыдар. Түңнелинде элээн каш уругларның чогаадыглары дөмейлежи бээр. Ындыг чогаадыгларны база хынавас. Үште, чижек кылдыр киирер барымдаалар. Чогаалга хамаарышкан шылгалда болган соонда, үлегер-чижекке киирер чүүлдер чогаалдар болур ужурлуг. Бодунуң амыдыралындан хууда чижектерни база киирип болур, ынчалза-даа литературлуг материалдан көвүдевес-даа, эвээжевес-даа болза эки. Чогаал дээрге-ле янзы-бүрү чечен чугаалар, солун-сеткүүлге бижиттинген чүүлдер болур. Аас чогаалы база ынаар кирип турар.
– Бир эвес доозукчу үстүнде адаанывыс хажыдыышкыннарны кылыпкан болза, катап шылгалдаже кирип болур эргези бар бе?
– Ийе, катап дужаап болур. Түңнел чогаадыглар болгаш эдертиглер чаңгыс аай күрүне шылгалдаларынче кирериниң эрттирилгези болган соонда чамдык таварылгаларда ук шылгалданың түңнелдери-биле уруглар дээди өөредилге черлеринче дужаап кирип ап болур аргалыг.
– Доозукчуларга чүнү сүмелээр силер, башкы?
– Номчуттунар. Оон дээре арганы амдыызында кым-даа чогаатпаан. Бир эвес доозукчу ооң мурнунда номчуттунмайн чораан болза, аңаа чогаадыг бижиири берге болбайн канчаар. Ынчангаш белеткенир үе эвээш арткан болганда, чогаалдың оода кыска утказы-биле таныжар апаар-дыр. Ону кымга-даа сүмелевес мен. Ынчалза-даа аргажоктан чугаалаарым ол-дур ийин. Ф.М. Достоевскийниң «Кем болгаш яла», Л.Н. Толстойнуң «Дайын болгаш тайбың», М. Шолоховтуң «Кижиниң салым-чолу» дээн ышкаш эң-не билдингир чогаалдарны албан номчуп алыр болза эки.
Айдың ОНДАР.
