Тываның социал-политиктиг хөгжүлдезинге, республиканың чурттакчы чонунуң хөй-ниити идепкейин болгаш национал бот-медерелин быжыглаарынга улуг үлүг-хуузун киириштирип турар, республиканың эң-не хоочун солуну “Шын” үндезилеттинип тургустунганындан бээр бо чылын август 31-де мугур 100 чыл оюн демдеглеп турар.
1921 чылдан тура Совет Эвилелиниң деткимчези-биле бот-догуннап тургустунган Тыва Арат Республика күрүнезиниң иштинге сайзырап эгелээн. 1924–1925 чылдарда чаа тургустунган аныяк республика баштайгы социал институттарының санынче кирип, политиктиг, социал болгаш культурлуг чаартылгаларның чугула өзээ апарган. Ол үеде тыва национал үжүк-бижик чогундан тываларга улусчу билиглерин, чаңчылдарын болгаш хөй-ниитиниң үзел-бодалын бижимел хевир-биле дамчыдарының чаңгыс-ла чепсээ моол дылда солун-сеткүүлдер турган.
Тыва солунну тургузары эргежок чугула деп баштайгы бодалдар 1924 чылда тыптып келген. “Красный пахарь” солуннуң эге үндүрүлгезинге даянып, ону организастаарының айтырыгларын сайгарып чугаалашкан соонда, ТАРН-ның 1924 чылдың август 18-19 хүннеринде болуп эрткен II Хуралы бодунуң парлалга органын болгаш чогаалын тургузарының дугайында бирги шиитпирни үндүрген. Хуралга политиктиг идеологтуг белеткелди чорудар мурнунда партия кежигүннериниң болгаш идепкейлиг аныяктарның үжүк-бижик билбес чоруун чок кылыр ажылды эгелээрин шиитпирлээн.
1925 чылдың апрель 16-да РКП-ниң райбюрозу орус типографияның дериг-херекселин моол үжүктерлиг типографияга таарыштыр дериир болгаш Тыва Арат Республиканың намының Төп Комитединден ийи тыва ажылдакчыны типография херээнге өөредир дугайында шиитпирни хүлээп алган. Ол-ла чылдың май 15-те ТАРН-ның ТК солун парлалгазының редакторунга Докпанны, ажылдакчыларынга Самдан-Парчин биле Дарма-Базырны томуйлап, тыва солуннуң редколлегиязының составын бадылаан. ТАР-ның Чазаа парлалга албаны ниитилелге эргежок чугулазын, ону таварыштыр тыва чонга чурттуң политиктиг амыдыралын чырыдарынче улуг кичээнгейни салып, парлалга редколлегиязынга моол дылды эки билир, эртем-билиглиг, ТАР-ның Чазаанга, күрүнениң бедик харыысалгалыг албан-дужаалын ээлеп турар улусту томуйлаан. Чижээлээрге, парлалга редколлегиязының ажылдакчызынга ТАР-ның юстиция сайыды Дарма-Базырны, солун үндүрүлгезиниң талазы-биле чөвүлекчизинге В.А. Богдановту тус-тузунда томуйлааны таварылга эвес.
ТАР-ның Чазаа 1925 чылдың чазынында Москва хоорайдан моол үжүктер кудар хептерни чагыткан болгаш ону редакция өрүкчүнүң белеткелинге үр хуусаа чарыгдаарын барымдаалап көргеш, ону манавас деп шиитпирлээн. Ооң түңнелинде Сибкүрсадыгның тыва салбырынга турган литография дериг-херекселди ап алганнар. Тываның Чазак кежигүннери Дарма-Базыр, Цеден-Соднам, Түмен-Байыр, Сагды-Базыр сугларны литограф тушь база саазын-биле ажылдаарын өөредип эгелээн. Чагыткан үжүктерни июль айда Кызылга эккелген соонда, эрги моол үжүк-биле узун дургаар өрүүр шенелде ажылдар эгелей берген.
1925 чылдың август 31-де “Эрх чөлөөт Танну Тува” (тывалаарга, “Эрге шөлээлиг Таңды-Тыва”) деп ат-биле ук солун бир дугаар парлаттынган. Ол хүн – тыва национал парлалганың, солуннуң төрүттүнген хүнү болур. Тыва Арат Республиканың Чазаа тыва национал чоннуң амыдыралынга, келир үеде сайзыралынга тыва солун аажок чугула херегин билгеш, ССРЭ-ниң Даштыкы Херектер Улус Комиссариадының деткимчези-биле ынчангы үнүп турган “Красный пахарь” солуннуң типографиязының баазазынга эрги моол бижик-биле баштайгы тыва солунну парлап үндүргени Тываның парлалга төөгүзүнүң чаа арнын ажытканы болур. Баштайгы номерниң тиражы чүгле 300 кезек болган. Ол үеде солун айда бир катап үнер, ийи бичежек арынныг турган. Ынчан Тыва Арат Республика үезинде эрги моол бижик билир улустуң ховар турганы-биле чаа үнүп эгелээн солунну аалдарга моол дылды билир, тускай бижикти өөредип шыдаар санныг кижилер чедирип, чонну республиканың сөөлгү медээлери-биле таныштырар ажылды эгелээн.
Тыва чон чаа үнген солунну аажок сонуургап, чоок-кавы аалдарның араттары чаңгыс черге чыглып, солуннуң бүгү материалдарын бирден-бирээ чокка дыңнап таныжар, оон улаштыр өске аалдарже “дидир-дидир” дамчып чоруй баар турган. Ынчангы типографияның дериг-херекселдериниң кошкагындан, кудар үжүктерниң чамдык үжүктер хептери чедишпезинден солуннуң шимелде каасталгазы чок, кирген материалдарны анаа-ла калбартыр салып турган. Материалдарны чогаадыкчы ёзу-биле белеткээр профессионал журналистика талазы-биле тускай мергежилдиг кадрлар, солунга ажылдаптар хире эрги моол бижикти билир улус чедишпезинден солун үзүктелип, ай-айы-биле үнмейн баар таварылгалар хөй турган. Оон аңгыда национал тыва бижиктиң чок турганы, араттарның хөй кезии ол үеде эртем-билиг чогу чөптүг чылдагааннарның бирээзи болган.
Бир чыл четпээнде, ТАРН-ның үзел-бодалдарын чырыдар сорулга чедир боттанмайн турарын, Россияның социал-политиктиг төөгүзүнүң күрүне архивиниң негелделеринге дүүшпейн турарын өөренип көргеш, солуннуң тургузуун, адын өскертип, 1926 чылдың июль 27-де “Эрх чөлөөт Танну Тува” (Эрге шөлээлиг Таңды-Тыва) солунну “Танну Тувагийн үнэн” (Таңды Тываның шыны) кылдыр эде адап, 1926 чылдың август 15-те улуг эвес хемчээлдиг, 4 арынныг, 700 кезекке парлап эгелээн. Тываның Революсчу аныяктарының эвилелиниң ТК-ның, Биче Хуралдың Удуртур Чөвүлелиниң болгаш ТАР-ның Чазааның күсели-биле солуннуң тургузукчу составын чаартып, кежигүннериниң санын беш кижи кылдыр улгаттырган. Солун үндүрүлгезиниң чаа составының ажылдакчыларынга, тодаргайлаарга, даштыкы килдисти (Сюрюнчап), намның ажыл-амыдыралын (Сандык), эвилелдиң ажыл-чорудулгазын (И.Ч. Шагдыржап), иштики медээлер килдизин (Лопсан), секретариат даалганы (Сандык), редакцияның ажылынга киржири-биле Дамдын-Сюрюн биле А. Суровцевке хүлээндирип берген.
ТАРН-ның ТК-ның шиитпири-биле 1927 чылдың апрель 19-та “Танну Тувагийн үнэн” солун база катап адын өскертип, “Тувагийн үнэн” (Тываның шыны) кылдыр эде адап үндүрген.
Бөдүүн арат кижиге өске дылга чүүл номчууру берге дээрзин амыдырал үжен чылдарның эгезинде көргүзе берген. Кажан 1930 чылдарда латинчиткен тыва бижик тургустунган соонда, июль 5-те “Тыва араттың шыны” деп ат-биле тыва дылга бир дугаар солун парлаттынган. Ук солуннуң баштайгы арны тыва дылда, а арткан арыннары моол дылда үнген. А чартык чыл эрткенде, тыва бижикти араттар ортузунга нептередир сорулгалыг суртаал ажылдары улам идепкейжип, 1931 чылдың январь 19-та “Шын” деп аттыг тыва дыл кырында солуннуң бирги үндүрүлгезин парлаан.
Солуннуң баштайгы номерлерин колдуу тыва улустуң хүн бүрү чугааларынга, аас чогаалынга үндезилеп үндүрүп, ол үениң ниитилел-политиктиг терминнерин илередип турган моол сөстерни хөйү-биле ажыглап турган. Солуннуң баштайгы чылдарда үндүрүлгелеринге деңнээрге, медээлерге хамаарышкан темалыг бөлүктер калбарган. Күрүнениң даштыкы болгаш иштики политиказының, араттарның хөй-ниити ажылының, эртемниң, культураның, намның болгаш эвилелдиң амгы байдалының, аңгы демиселдиң дугайында чүүлдер, өске чурттарның амыдыралының дугайында тодаргай материалдар хөйү-биле үнүп турар апарган.
1931 чылдың чизези-биле Тывага 64900 кижи чурттап турган, ооң хөй кезии көдээ суурларга хамааржырын демдеглээн. Ол чылда “Шын” солуннуң чагыдыкчыларының саны 2500 деп сан-чурагай төөгү бижимелдеринде демдеглеттинген. 2500 чагыдыкчылары ТАР-ның янзы-бүрү культура-чырыдыышкын албан черлери турган деп бадыткап болур. Доктаамал номчукчуларның кол кезээ активчи бөлгүмнер, нам, ревсомол кежигүннерден, башкылардан болгаш специалистерден тургустунуп турган. Тыва бижиктиң үндезинин шиңгээдип алган араттар коллективтиг хемчеглерге бижик-билиглиг кижилерниң дузазы-биле солун-биле таныжып ап турганнар.
“Шын” – тыва бижиктиң үжүглели
Тыва Арат Республикага улус-демократтыг тургузугну быжыглаарынга, депшилгелиг политиктиг, социал-экономиктиг чаартылгаларны боттандырарынче күш-ажылчы арат массаларны хаара тударынга “Шын” чугула рольду ойнаан. Солун чон ортузунга бижик билбес чорукту узуткаарынга канчаар-даа аажок улуг ужур-дузаны чедирген. Ынчангаш ол үениң кижилери “Шын” солунну “бистиң үжүглеливис” деп адап турганы таварылга эвес.
Кандыг-даа национал солун бодунуң дыл, бижиинге төрүттүнер, а “Шын” солуннуң онзагай чүүлдериниң бирээзи – баштай боду тургустунгаш, тыва бижиктиң төрүттүнүп сайзыраарынга канчаар-даа аажок улуг идиг бергени болур.
Тыва национал бижикти, ооң шын бижилгезин болгаш пунктуациязын сайзырадырынга “Шын” солун улуг ужур-дузалыг болган. Баштайгы тыва алфавиттиң болгаш үжүк дүрүмүн “Шынга” парлаттынганын төөгү бижимелдеринден эскерип көргүзүп болур бис. А кажан латинчиткен тыва бижикти орус үжүкке үндезилээн бижикче шилчидип турда, “Шын” солун база аңаа улуг рольду ойнаан. “Шын” солун тыва национал бижикти, литературлуг дылды, ооң сөс курлавырын байыдарынга, стилистика системазын, грамматиктиг тургузуун сайзырадырынга канчаар-даа аажок улуг бурунгаар базымны берген. Тыва араттар “Шын” солунун хойлап алгаш удуп, аалдарга тайылбыр ажылын кылып, “Бижикке өөренип апкан кижи бижик билбес ийи кижини ыяап өөрет!”, “Бижикке өөренип алгаш, кады-кожаларыңны база бижикке өөрет!” дээн кыйгырыг сөстери араттарның хей-аъдын көдүрүп, бижимел хевирге төрээн дылын ыяап өөренип алырынче хей-аът киирип, амыдырал чайгаар албадапкан. Оон эгелээш-ле “Шын” солун тыва чоннуң амыдыралынга, ооң экономиктиг, культурлуг сайзыралынга санап четпес улуг рольду ойнап келген коллективтиг суртаалчы, коллективтиг организакчы, бүгү чоннуң ажык индири апарган.
Бижик билбес чорукту узуткаарынга хамаарыштыр 1937 чылды “чаа чалгыг” деп чарлааны таварылга эвес. Бо чугула политиктиг сорулганы шиитпирлээринге улуг рольду “Шын” солунга база тус черниң солуннарынга онаап турган. “Арат бүрүзү чаа амыдыралдың билдилиг тургузукчузу болзун дээш, бүгү күжүвүстү салыр бис!”, “Үжүк-бижикти шиңгээдип алыр социалистиг чарышты калбартыылыңар!”, “Бижик билбес чорукту узуткаар ниитилелге идепкейлиг киржиңер!” чижектиг кыйгырыгларны номчукчу бүрүзүнге “Шын” солун идепкейлиг суртаалдап келген.
1938 чылда “Шын” солун “Тыва үжүглелдиң дүрүмнери” деп практиктиг курстуң кичээлдерин парлап, үжүк-бижик билии кошкак араттарга, эң-не бөдүүн, билдингир домактар-биле тайылбыр кичээлдерни чорудуп эгелээн.
“Шын” солун тыва национал бижикти, литературлуг дылды, ооң сөс курлавырларын, ылаңгыя терминологиязын, ол ышкаш стилистика системазын, грамматиктиг тургузуун сайзырадырынга үнелеттинмес улуг рольду ойнаан. Амгы үеде литературлуг дыл нормалаттынган, хоюглаттынган байлак сөс курлавырлыг, стилистика системалыг болгаш сайзыраңгай тургузуглуг дыл болуру тыва литературлуг дылдың шак ындыг шынарларын сиңирип алырынга 100 чыл оюн демдеглеп турар “Шын” солун онза үлүг-хуузун киирген.
“Шын” – тыва литератураның эге базымы
Тыва литератураның эге базымы база-ла “Шын” солундан эгелээн. Тыва литератураны хөгжүдеринге болгаш чогаалчыларны өстүреринге ук солун дыка улуг ужур-дузалыг болган. Тыва араттар чогаалдарны “Шын” солунунуң арыннарындан номчуп эгелээннер. Тыва литератураны хөгжүдеринге болгаш чогаалчыларны өстүреринге ук солуннуң ужур-дузазы улуг. Тыва проза чогаалының эң баштайгыларының бирээзи – “Самбукайның чугаазының” бир эгезин 1930 чылдың сентябрь, октябрьда “Шын” солуннуң элээн каш дугаарларынга парлаан. Тыва литератураның үндезилекчилери, сураглыг чогаалчыларывыс Степан Сарыг-оол, Салчак Тока, Сергей Пюрбю, Олег Caгaан-оол, Байкара Хөвеңмей, Александр Пальмбах болгаш өскелер-даа боттарының баштайгы чогаалдарын, шүлүктерин “Шынның” арнынга парладып, чоннуң үнелелин ап эгелээн. Оларның аразындан Степан Сарыг-оол, Олег Сагаан-оол, Байкара Хөвеңмей олар боттары аңгы-аңгы үелерде “Шын” солунга ажылдавышаан, тыва журналистиканы сайзырадыры-биле улуг ажылдарны чорутканнар.
Ооң-биле чергелештир тыва чогаалчыларның маадырлыг совет шериглерниң эрес-дидим маадырлыг чоруун алгап мактаан, оларга тураскааткан шүлүктер, ырылар, чогаалдар турум парлаттынып үнүп турган. Дайын чылдарында тыва парлалгага чаа жанр – политиктиг сатира тыптып келген, ооң үндезилекчизи Тываның бир дугаар профессионал журналистериниң бирээзи, Улустуң чогаалчызы Байкара Дамчаевич Хөвенмей болур. Улуг чогаалчылар-биле кады солуннуң фельетон, очерк, чурумал дээн хевирлери көстүп эгелээн. Үжен чылдарның ортан үезинде Байкара Хөвейңмейниң “Азаң эвес, аъдың-дыр мен” деп фельетону, Степан Сарыг-оолдуң “Маскажык”, “Шаажылал”, Сергей Пюрбюнуң “Дамдыңнай ашак” деп чечен чугаалары, Салчак Токаның “Каргыга чорааным”деп солун хевиринге жанры болур баштайгы улуг очериги “Шынның” арыннарынга парлаттынган. Национал проза чогаалдарының доктаамал парлаттынып эгелээни номчукчуларның номчулга мергежилин сайзырадырынга идиглиг болгаш оларның чогаадыкчы идепкейин улам бедиткен.
“Шын” – тыва парлалганың эге таваа
“Шын” солун тыва парлалганың оруун ажыдып, национал журналистерни, полиграфистерни, тыва интеллигенцияны, чогаалчыларны белеткээриниң эгезин салган. “Шын” солунунуң ханаларындан үнген ажылдакчыларның аразындан Тываның улустуң чогаалчылары Салим Сүрүң-оол, Юрий Кюнзегеш, Кызыл-Эник Кудажы, чогаалчы Олег Сувакпит, журналистер Кызыл-оол Тюлюш, Константин Күндүп, Александр Кызыл-оол, Алексей Алдын-Херел, Тонгак Таржаа, Куулар Аракчаа, Сергей Шойгу, Салчак Чигжит, Василий Баир, Мария Смирнова, Маады Кара-Тоннуг, Сыгыр Тас-оол, Топчаа Монгуш, Валентина Маадыр, Донгак Аракчаа, Андрей Чычаан-оол, Ажылчын Кол, Күстүгүр Сат, Дангыт Чыдым, Степан Феоктистов, Алексей Аир, Алексей Дүгержаа, Чооду Кара-Күске болгаш өскелерни-даа чылыг сактыышкыннар-биле сактып адап болур.
1930 чылда ТАР-ның Күрүне типографиязы чаа оран-саваже көшкен соонда, ону Тываның күрүнениң ном үндүрер черинче шилчиткен. Ол үеде ном үндүрер ажылды ам-даа сайзырадыр сорулга-биле хөй санныг тускай мергежилдиг полиграфистер (өрүкчүлер, санакчылар, парлакчылар, цинкографтар болгаш оон-даа өске) негеттинип турган. 1931 чылда типография ажылдакчыларын белеткээр тос айның, үш чылдың өөредилге курстарын ажыдып, типография бүдүрүлге практиказының кежээки школазын ажыткан болгаш баштайгы өрүкчүлер кылдыр Б. Хөвеңмей, М. Самбу, О. Шыырап олар доосканнар.
Оларның аразындан баштайгы тыва профессионал журналистерниң бирээзи Байкара Дамчаевич Хөвеңмей чуртталгазының ажылчы намдарының хөй кезии “Шын” солунга ажылдаан болгаш, солуннуң дыл-домааның сайзыралынче улуг кичээнгейни угландырып чораан. Ол 14 харлыында типографияга өрүкчүлеп киргеш, чогаалга салым-чаяанныы-биле “Шын” солуннуң корреспондентизинден харыысалгалыг редакторунга чедир депшип ажылдаан.
1930 чылдардан тура штаттан дашкаар авторларны эвилелдээри-биле “Корреспондентилерниң ажылын экижидер дугайында” шиитпирни хүлээп алган. 1931 чылда 500 кезектиг, кармак хемчээлдиг “Араткорларның ажылының саавыры” деп аттыг тускай үндүрүлгени парлап үндүргени чаа бижип чоруур авторларга политиктиг сорулганы чедип алырынга, солун материалдарын бижиириниң чурумун шиңгээдип алырынга, солун материалдарны үе-шаанда бижиири болгаш эртем-билииниң деңнелин бедидеринге улуг харыысалганы, идигни берген.
1932 чылда “Шын” солунга чаа ажылдакчылар немежип, очулдурукчуларны өөредир алды айның курузун эрттирген. 1930 чылдарның бирги чартыында келир үениң профессионал журналистери болгаш чогаалчылары М. Намзырай, Х. Маңнай-Байыр, Б. Хөвеңмей, С. Пюрбю, С. Тока, С. Самба-Люндуп, М. Момбужай, А. Очурбаанак, О. Саган-оол, В. Эренчин тыва журналистиканың эге таваан салганнар.
Эрткен чүс чылдың дургузунда “Шын” солун тыва чоннуң бурунгаар бедик көдүрлүүшкүннүг амыдырап-чурттаарынга, республика иштиниң, даштының, ол ышкаш даштыкының бүгү-ле болуушкуннарын номчуп таныжар улуг көрүнчүү, идегелдиг чөленгиижи апарган.
Кандыг-даа кижиниң чоргааралы, бурунгаар үзел-бодалы ожуктуң дажы дег үш ыдыктыг эртинези – төрээн чери, төрээн дылы, төрээн чону болур. Тыва бижик тыптып, номчуп өөренип турган тыва арат бүрүзүнге “Шын” солун бурунгаар көрүүшкүннүң идегелди оттуруп, караңгы бүдүүлүк чоруктан уштунар, эртем-билиг чедип алырынга, литератураны, культураны бедик тударынга орук айтыкчызы болган. А солуннуң чаа тургустунган үедегизинден эгелээш, бо хүннерге чедир үндүрүлгелерин көөр болзувусса, чоннуң эрткен болгаш амгы төөгүзү, тыва дылдың, литератураның узун оруун ында тодазы-биле көргүскен болур.
Чүс чылдың дургузунда «Шын» солуннуӊ редакциязынга бодунуң ажылынга бердинген, эң-не профессионал чогаадыкчы кижилер ажылдаан. Оларның хөй кезии чонга билдингир, хүндүлүг журналистер болган. 100 чыл дургузунда авторлар база номчукчунуң аӊаа бердинген ынакшылы болгаш хүндүткели, күштүг сорук-күзели өскерилбээн. Эрткен 100 чылдыӊ дургузунда «Шын» солун республиканың чурттакчыларының сагыш-сеткилинде быжыг туружун ээлевишаан, солуннуӊ тиражы парлалга массалыг информация чепсектериниң аразындан кезээде эң бедик турушту ээлеп келген. Солуннуӊ үндүрүлге бүрүзүнде журналистер Тываның социал болгаш ниитилел-политиктиг, экономика адырында, өөредилге, культура болгаш спорт дээш оон-даа өске бүгү болуп турар болуушкуннарны чонга билдингир, хөй талалыг чырыдып турар.
Солуннуң мугур 100 чыл юбилейиниӊ бүдүүзүнде ооң төөгүзү Тываның төөгүзү-биле сырый тудуш дээрзин база катап демдеглээри чугула. Республиканыӊ ниитилел-политиктиг тѳѳгүзүнүӊ кѳрүнчүү болган “Шын” солуннуӊ хоочуннарының аттары тыва журналистиканың төөгүзүнде алдын үжүктер-биле киир бижиттинген.
Бөгүн, хөй чылдар бурунгаар ышкаш номчукчу бүрүзү солуннуң чаа үндүрүлгезин четтикпейн манап турар. Үениӊ өскерилгени-биле үндүрүлгелер Интернет четкизинде бар апарган-даа болза, кѳдээ черлерниӊ, кожууннарның номчукчулары солуннуң парлалга хевирин идепкейлиг чагыдып, номчуп турарлар.
“Шынның” кол редакторлары
Кандыг-даа ажылдың үре-түңнели ооң удуртукчузундан, ооң угаан-бодалының арыындан, организакчы чоруундан кончуг хамааржыр. А солуннуң кол күжү, ооң ниитилелге бедик туружу редактордан хамааржыр. Чүс чылдың нүүрүн көрүп турар “Шынывыстың” эң баштайгы моол дыл кырынга үндүрүлгезиниң редактору – Серен-Соднам. Ол сөскүр, домаккыр, эртем-билиглиг, бижик-билиглиг кижини ТАР-ның Чазааның даалгазы-биле кол редактор ажылын дакпырлап ажылдадып турган. Ооң соонда база-ла моол дыл кырынга үнүп турган солунну Аревэниң Төп хораазының, ооң соонда ТАРН-ның ТК-ның секретары чораан Түмен-Байырны редакторга томуйлаан. Кажан “Шын” солунну тыва бижик-биле парлап эгелээрге, Маңнай-Байыр (1931-1932 чч.) редакторлап турда, ону сөөлүнде репрессияга таварыштырган. Маңнай-Байырның соонда Тываның шыырак эртем-билиглиг ховар улус кол редактор албан-дужаалынга томуйлаттырып, үениң негелдезинге дүүштүр чедиишкинниг ажылдап, “Шынның” чүс чылдың төөгүзүнге балалбас изин арттырганнар. Оларга:
Маңнай-Байыр Ховалыг – 1931-1932 чылдарда “Шынның” эң-не баштайгы редактору (солуннуң эреңгей эргелекчизи).
Доңгак Дамдынчап – 1933-1934 чылдарда
Адыг-Түлүш Хемчик-оол – 1934-1935 чылдарда
Монгуш Лундуп – 1936 чылда
Бай-Кара Хөвеңмей – 1937-1941 чылдарда
Салчак Самба-Люндуп – 1942 чылда
Оюн Толгар-оол – 1943-1946, 1949-1953 чылдарда
Николай Таваа-Самбуу – 1946-1948 чылдарда
Донгак Бегзи – 1953-1956, 1958 чылдарда
Күжүгет Шойгу – 1956-1960 чылдарда
Доңгак Байыр-оол – 1961-1963 чылдарда
Кызыл-Эник Кудажы – 1964-1967 чылдарда
Кыргыс Диига – 1968-1970 чылдарда
Валерий Шаравии – 1971-1989 чылдарда
Владимир Чадамба – 1989- 1997 чылдарда
Василий Хомушку – 1997-1998 чылдарда
Светлана Монгуш – 1998 – 2002, 2007-2012 чылдарда
Артур Хертек – 2002-2007, 2018-2019 чылдарда
Инна Дамба-Хуурак – 2013-2014 чылдарда
Айлаң Монгуш – 2014-2015 чылдарда
Шаңгыр-оол Суваң – 2015-2016 чылдарда
Александр Шоюн – 2016-2018 чылдарда
Карина Монгуш – 2019 чылда
Альберт Хомушку – 2020 чылда
Виталий Петров – 2020 чылда
Алдынай Соян – 2021 чылда
Надежда Сат – 2022 чылда
Сайлык Монгуш – 2023 чылдан амгы үеге чедир.
Үстүнде адаанывыс кол редакторларның ажылының улуг харыысалгалыын, аар-бергезин, кандыг-даа таварылгаларда кол согугну бодунга хүлээнип, тыва чонунга эки шынарлыг материалдарны шалыпкын чедирер дээш, дүн-хүн чок ажылдап чораанын улуг чоргаарал-биле, ханы хүндүткел-биле демдеглээри чугула.
С. МОНГУШ.
Чуруктарны интернет четкизинден болгаш "Шынның" архивинден алган.
2025 чылдың август 28 “Шын” №33