Мээң солунга ажылдаанымдан бээр бо чылдың май 27-де мугур 60 чыл болду. Солундан өске кандыг-даа ажыл күш-ажыл дептеримде демдеглеттинмээн. Аъш-чемим, идик-хевим, бажың-балгадым – бүгү амыдыралым солундан келген. 1975 чылда «Москвич» машинаны-даа, 1992 чылда күрүне шаңналын-даа солунумнуң ачызында алдым. Ындыг шаңналдар алган өске журналист Тывада азы кайда-даа болза бар бе?
«Шынның» меңээ бергени хөй
Шыны-биле чугаалаарга,
«Шынның» меңээ бергени хөй.
Шынап, ооң-на ачызында
Шымбай чурттап чоруурум бо.
«Шыным» мени өөредип каан,
Чырыктыва караам ашкан.
Шалың берип, шаңнал тыпсып,
Шаанга чедир өстүрүп каан.
Алдын бижик, алдарлыг ат,
Акша, мактал харамнанмаан.
Каш-даа янзы медальдарны
Каастандыр кадап берген.
Бээримден алырым хөй
Берзинчиимни, чованчыымны.
Аныяксыг ажылдааштың,
Алганымны эгитсимзе.
Харым-назым чээрби чылын
Харам чокка «Шынга» бердим.
Канчаарга-даа шак бо солун
Казыттынмас-дыр.
Ындыг боорга, редакциямга
Ында-хаая барып чор мен.
Четтиргеним илередип,
Чедиишкинни йөрээп чор мен.
«Бир муң тос чүс бежен үш» деп
Бижик каастаан кыдыраажым
Парлалгаже орук изээн
Баштай кылган демдеглелим.
Шынзыкпас-даа кижилерге
«Шынның» шынныын шынзыктырып,
Сезен тос хар ашсымза-даа,
Сезик чокка шелип ор мен.
Чаа солун дилеп алыр дээш, шаандакы «Шынымга» ам-даа чадаг-тергелиг барып-ла тур мен. «Шынның» хары, шынап-ла, 100. Шын-шын! Ынчангаш ам чүгле шынчы «Шынны-ла» бодап олур мен. Шын-даа, «Шын»-даа, шынап-ла, мөңгеде ол-ла олчаан турар болзунам.
«Шынны» шыгжап каалам
Бир муң тос чүс чээрби беш чыл
Биске солун чаяап берген.
Оон бээр-ле бүдүн чүс чыл
Оруувуста артып калган.
Ол чүс чылдың солуннарын
Оваалаптар арга болза.
Оларның хөй арыннарын
Ончалаза, санап көрзе.
Ам бир чүс чыл эрте бээрге,
Амгы «Шынны» көөр кылдыр
Оода-ла он-на «Шындан»
Ол-ла олчаан шыгжап каалам.
А мээң амдыызында шыгжап арттырган документилерим: «1953–1963» деп кыдырааш база 1970 чылдарның «Демдеглелдер» дептери болгаш өске-даа школачы, студент, шериг чылдарым дугайында сактыышкыннар. Ынчан «Бурунгаарга» парлаттынган бир шүлүүм бо:
Даарталавас
Бир-ле катап хову турлаа
Бригада төвүн орта
Күске биле Күжүген ийи
Күштүг план кылып-тырлар.
Күске тургаш, Күжүгенге:
«Күжүр эжим, дыңнап көрем.
Күс-даа келди, кышка удур
Хүнезинден белеткеп аал».
Эртенинде далаш-биле
Эжишкилер дөгернипкеш,
Ээн чыткан аңгыс орта
Эстеңнедип келгеннер-дир.
Дүъшке чедир ажылдааштың,
Даарта чыыр деп сүмелешкеш,
Чүгле хырнын тоттурупкаш,
Чүгүрүшкеш, чаныпканнар.
Даартазында эжишкилер
Тараалаар дээш туруп кээрге,
Үңгүр аксын улуг хар-даа,
Үнмес кылдыр чаап каан-дыр.
Эки көрүп чоруур болза,
Эштеримде, бодумда-даа,
«Даарта» деп-ле соңгаарладыр.
Таварылга ховар эвес.
Мынчаар бижип эгелээнимни чеден ажыг чыл мурнунда бижээн демдеглел кыдыраажымдан көрүп олур мен. Ону ол-ла олчаан эдилге чокка номчукчуларымга бараалгаттым. Парлалгаже базымымның баштайгызы бо-дур ийин.
7 чыл школазын 18 харлыымда доостум. Оюн Саармаа–19, Дажы-Саң Нюра 20 харлыында доостулар. Шигжирмаа тракторист Сүлдүм-биле үшкү класстан өгленип чоруптулар. Шигжирмаа ам чок, а 90 харлыг Чаштыгбай 2024 чылда школавыстың 95 чыл болган байырлалынга келбеди. А школавыс дөрт чыл болгаш 100 харлаар. Бо-ла бүгү болуушкуннар «Шын» солунда бар. 2020 чылдың январь 14-те үнген солунувуска мээң дугайымда Ася Түлүш «Солун журналист солунувустан сомалаттынган» деп материалын үндүрдү.
Мээң солунга бижип тургаш, кылып бүдүрген ажылдарым база бар. Ындыг байырлал чок турда, «Эзир-Кара байырлалын» чогааткаш, он ажыг чыл эрттирдивис. Баштайгы үш чылда шаңнал-мактал чүгле мал-маган турду. Дөрт дугаар чылында Президентиниң Кубогунче шилчий берди. Ол-ла үеде Чазактың болгаш Эрзин, Тес-Хем кожууннарның ачызында Чаа-Оваада, Самагалдайда база Ак-Эрикте Эзир-Карага тураскаалдар кылдынган. Ам Эрзинге кылыр деп турар. Турар чери шилиттинген.
Самагалдайдан Кызыл чедир хаактыг походту 1994 чылдың март 5-7 хүннеринде кылдывыс. Тываның улустуң хөөмейжизи, хаак маргылдаазының 14 дапкыр чемпиону Фёдор Тау, Самагалдайның 1 дугаар школазының башкызы, хаак спортунуң мастери Алексей Санчат, бо-ла походтуң 1942 чылдагы удуртукчузу, Ада-чурттуң Улуг дайынының киржикчизи Галина Доваадор, сайгарлыкчы Ольга Дамба, санитар эмчи Раиса Кунгаалай, школачылар Чечена Декпиш-оол, Саяна Санчат, Мира Бүдегечи, Кызылдан келген Ева биле Инна Масленицина авашкылар кады бис. Куран, Кызыл-Арыг, Балгазын, Кур-Чер суурларга солун ужуражылгаларны кылдывыс. Кызылга Март 8 байырлалынга база «Эне сөзү» солуннуң 3 харлаан байырлалынга кириштивис. 2020 чылда чамдыывыс чаа хаакчылар-биле кады бо походту база катап организастадывыс. Ам хаактыг походту чадаг-тергелиг походче шилчидерин дугуржуп тур бис. Киржикчилер ынчан хөй апаар деп идегеп турар бис.
Академик Абаев-биле кады Тываның дагларын алды чыл кезип келдивис. Барган черлеривиске барабан диңмиредип, көрүштүг черлерни чурукка тырттырып, бойдустуң болбаазынынга таалап чордувус. Академиим чок апаарга, Камбы-лама-биле кады Ондумнуң санаттынмас куйларының чоогунда Чүрек-Дөргүнге четтивис. Моолда Сеңгелдиң Кошкар-Баштыг кожагарже Баджаргал-биле аъттыг үнген чуруувус мээң «А где же ты, моя высота?» деп номумда.
А где же ты,
Моя высота?
Ведь как минуты
Идут года.
Высота все важны,
Мы их достичь должны.
Если ты их не достиг,
Ничего ты не постиг.
«ШЫННЫҢ» ОЮ ЧЫЛДЫНМАС-ТЫР
«Шынның» 100 чыл оюн чылдырыптар, соңгаарладыптар арга чок. «Шынның» меңээ кылдырткан ажылдарын чыскаай бижип күш четпес-тир мен. Чогум бодум ТАР-ның 1943 чылдагы биргиклассчызы, «Дети войны», «Дети войны СССР 1941–1945» деп хөрек демдектериниң эдилекчизи мен. Суму даргазы болбушаан, фронтуга дузаламчы комиссиязының база даргазы турган ачам беш харлыг мээң адымдан фронтуга беш чүзүн мал (теве, инек, аът, хой, өшкү) дужааптарга, хамык улус бисти өттүнген, боттарының соонда ажы-төлүнүң адындан база мал дужааган.
1954 чылда 7 чыл школазын дооскаш, колхозка хойжу болуп, ооң соонда студентилеп, шериглеп, журналистеп ажылдап каан мен. Чүгле журналистикага 60 чыл иштинде ажылдаан-дыр мен.
Бурунгаар-ла чүткүүлүңер!
Эмнелгени, школаны
Эрги Тыва көрген эвес.
Акшаның-даа, шалыңның-даа
Ажыы-даа чок үе туржук.
Шак-ла мындыг үеден бээр
Шапкын хөгжүп, чаарттынган бис.
Чаартылганы кылган улус
Чамдыывыс чок хоочуннар бис.
Эрткен чүс чыл элендизи,
Бо чүс чылдың «богу»-дур бис.
Эгелекчи, хөгжүдүкчү
Болбаан улус бистер-дир бис.
Балды безин ховар шагда
Бажыңнарны кымнар тутчук?
Саян ажыр чагы кадааш,
Сайгылгаанны кымнар кииржик?
Орус хлеб көстүп кээрге,
Ону баштай кымнар чижик?
Тракторнуң, машинаның
Дынын баштай кымнар тутчук?
Эрткен чүс чыл кижилери
Эртем чок бол, эрестиг бис.
Чокту бистер чогуткаштың,
Чонувуска дамчыткай бис.
Комсомолчу, аревэчи
Кончуг улус бистер-дир бис.
Коммунизм тургузар дээш,
Коллективтиг турушкан бис.
Коммунизм орнунда ам
Кончуур, чижир үе келди.
Компьютерлиг, интернеттиг
Коя үе делгереди.
Делгерелден дезе бербээл,
Деңге туржуул, деңге тутчуул.
Буян чалап, кежик тарып,
Бурунгаар-ла чүткүүлүңер!
Чооду Кара-Күске, «Шынның» шынчы ажылдакчызы.
Чурукту интернет четкизинден хоолгалаан.
«Шын» №34 2025 чылдың сентябрь 4