«Шын» солун шынга чедирер боор

Кыдыкы Соңгу чүктүң  эвээш санныг үндезин чоннарының дугайында

«Шын» солунну таварыштыр эрге-чагырганың албан-адырлары, ажылында билишпес чүүлдерин сайгаржыры дээрге, бо шагда болза, уттундурган артынчы чадавас. Ынчалза-даа мен бодаарымга, бо берге айтырыгны солунга бижип, сайгарарындан өске, моон эптиг аргазы чок-тур. Үе ындыг дүрген, шыпыраңнааш апарган чүве бе, ажыл-албанның хуралдарынга-даа чугаа кылырга, бо айтырыг улам будалып, нарыыдап бар чор. Шактың-даа, саазынның-даа хемчээлин кызыгаарлавайн, таваар бодал илередир арга —  чүгле солун-дур деп бодай бердим.

Ам дыка узатпайн, хамык херектиң ужурунче ки­рип­тээлиңер, хүндүлүг номчук­чу.

2007 чылдың декабрь 12-де хүлээттинген Тыва Респуб­ликаның №425 хоойлу­зунуң 7-ги чүүлүнүң 2-ги кезээ ёзугаар, Тывада чурттап чоруур Кыдыкы Соңгу чүктүң эвээш санныг үндезин чоннарының төлээлери, 50 чылда чаңгыс катап бажың тудары-биле 250 кубометр ыяшты халаска арга-арыгдан ужуруп ап болур дээн. Оон аңгыда, 15 чыл болгаш-ла чурттаар оран-савазының септелгезинге 50 кубометрни, кажаа-хораа, херим чаартып алыры-биле база 50 кубометрни халас ужуруп ап болурун киирген.

  Ынчаарга, Тере-Хөл чону бо хоойлуну бодунга дорт хамааржыр хоойлу-дур деп билип чо­руур, кожуун чагыргазы база шак ынчаар санап турар. Чүге дизе Россия Чазааның 2009 чылдың май 8-те үндүргени № 631-р деп доктаалы-биле, Кыдыкы Соңгу чүктүң эвээш санныг үндезин чоннарының чурттап чоруур девискээрлерин тодарадырда, «Тожу тывалары» деп чонну Мөңгүн-Тайганың Мөген-Бүрен, Тоолайлыг сумуларында, Тере-Хөлдүң Шынаа, Каргы, Эми, Балыктыг сумуларында, Тожунуң Азас, Ий, Чазылары, Сыстыг-Хем сумуларында, Эрзинниң Бай-Даг сумузунда чурттап, шаг-шаандан бээр ада-өгбелериниң аажы-чаңы-биле бойдустан амыдырап, иви, сарлык, чылгы, хойну көшкүн байдалда малдап чоруур деп каан. (Маңаа бо дөрт кожууннуң чонун канчап «тожулар» деп адап турарын сайгарбазыл, ол бир аңгы чугаа-дыр. Ынчалза-даа чаңгыс даап бодаашкынны маңаа сөглеп көрейн: девис­кээри тарамык, аажы-чаңы, дылы тускай болган кожууннар улузунга ниити адын тып чадааш, иви мал бары кол демдек болзун деп, бодал-биле, ынчанган чадавас).

   Ооң кадында, Тере-Хөл чону 2010 чылда болган бүгү Россия чергелиг чон чизезинге «Тожу тывалары» бис деп, барык шупту ынчаар демдеглеткен. Тере-хөлчүлерниң ниити саны 2000 бичии-ле четпес, чизеге 1756 кижи «кым сен?» деп айтырыгга «Тожу тывазы мен» деп харыылаан. Бо ийи барымдаа ёзугаар (Россия Чазааның №631-р доктаа­лы-биле чон чизезиниң түңнели) Тере-Хөлде «Тожу тывалары» деп эвээш санныг үндезин чоннуң 1756 төлээзи чурттап чоруур деп чүүл хоойлу кырында («де-юре») бадыткаттынган эвес-тир бе? Хоойлу-дүрүм-биле таныш кижи бүрүзүнге бо чигзинчиг чок чүүл-ле-дир. Элдеп чүвези – хоойлу-дүрүмнү күүседир-даа, ооң күүселдезин хайгаарап чоруур-даа эрге-чагырга органнарының бо айтырыгга хамаарылгазы билдингир басняда Рак, Шортан, Куу ышкаш, тоо быдаргай бооп турар. Бадыткалы — бо-дур.

Баштай арга-арыгны, ыяшты чөпшээреп бээр болган – Тыва Республиканың Бойдус курлавырларының яамызының туружун көрүптээли. 2010 чылдан тура, чонувус-даа, тус черниң чагыргазы-даа хоойлуда айыт­кан халас ыяшты чурттакчы чонга чөпшээредип чадап каан. Яамыда бо айтырыгны чиге харыылаар ажылдакчылар эгезинде халас ыяшче шуут кымны-даа чагдатпас турган. Хөй катап айтырыгны тургузуп, салдыкпастап туруп бээривиске, ол үеде Тыва Республиканың Арга-арыг комитеди айыткан хоойлунуң күүселдезин чорудары-биле, Чазактың чогуур док­таалын белеткээш, бадылаткан (Тыва Республиканың Чазааның № 590 «Тыва Республикада Кыдыкы Соңгу чүктүң эвээш санныг үндезин чоннарынга бодунуң хереглелинге халас ыяш белеткеп алыр чурумун доктаадырының дугайында» деп 2014 чылдың декабрь 17-де хүлээп алган док­таалы).

Оон эгелеп, Тере-Хөлдүң Каргы, Эми, Балыктыгда чурттап чоруур болгаш паспортунда ында киир бижидилгелиг улуска ыяшты халас кезип алырын чөпшээреп эгелээн. Ол девискээрлерде 300 хире кижи чурттап чоруур-даа болза, паспортунда киир бижидилгелиг улусту саназа, ийи холдуң салаазы-ла чедер деп болур. Чоннуң хөй кезии Кунгуртугда киир бижидилгелиг. Арга-арыг комитединиң ажылдакчылары (ам болза Бойдус курлавырларының яамызы) «Кунгуртуг» деп черни № 631-р федералдыг доктаалда айытпаан-дыр дээш, Кунгуртугда чоннуң халас ыяш алыр эргезин хандырбайн турар. Бо албан чериниң туружун демги басняда Ракка дөмейлеп болур: билип турза-даа, дедир чүткүүр. «Кунгуртуг Шынаа сумузунда болгай» — дээривиске, «Ийе, билир бис» — дээр. «Шынаа сумузу федералдыг доктаал­да бар ышкажыл» — дээривиске, «Ийе, бар» —дээр. «Ол-дур, ынчангаш ыяшты халас алыр эргевис бар ышкажыл» — дээривиске, «Ол доктаалда Кунгуртугну айытпаан-дыр» —дээш, хоржок.

Дараазында албан чери – Тыва Республиканың прокуратуразы. Бойдус курлавырларының яамызы-биле бо чылдың февраль айда сөөлгү катап сайгаржырывыска, яамының ажылдакчылары боттары-ла сүме киирди, прокуратурадан тайылбырдан ап көрээлиңер, олар мону чүү дээр-дир, ындыг болзун деп. Ынчангаш боттары-ла прокуратураже чагаа бижидилер. 2020 чылдың март 6-да Тыва Республиканың прокуратуразындан ол чагаага мындыг харыы келген, (кол утказын дамчыттым, долу харыының хоолгазын бо чүүлге коштум): Россия Чазааның 2000 чылдың май 23-те хүлээп алганы № 402 болгаш 2006 чылдың июнь 17-де хүлээп алганы № 536-р деп доктаалдары ёзугаар, эвээш санныг үндезин чоннар чизезинде Кунгуртугнуң чурттакчыларын айытпаан, ынчангаш оларда халас ыяш кезип алыр эрге чок. «Күрүнениң бүгүдени өттүр көөр караа» үндезин чоннар чизезин тургускан үш федералдыг доктаалдарның аразындан 2009 чылдың доктаалын эскербээни эң кайгамчык болуп турар. 2000 болгаш 2006 чылдарның док­таалдарында Россияда кандыг үндезин чоннар барын айтып турар, а 2009 чылдың доктаа­лында ол чоннар Россияның регионнарының кандыг районнарында, кандыг көдээ девискээрлеринде чурттап турарыл деп тодараткан, бистиң бо маргылдаавыска эң чугула доктаал ышкажыл!    

 Ынчангаш бо албан чериниң туружун бистиң шиитпирлеп турар айтырыывыска хамаарыштыр, демги басняның чалгынныг маадыры – Кууга дөмейлээр-дир мен, чер-девискээрни херекке албайн, кыры-биле ужуп эртип турар.

Маңаа чедир номчаан улус «шортан кым ирги?» деп сонуургап турарын билип тур мен. Ол айтырыгга номчукчулар боттары харыыны тып алзыннар, мен чүгле ол тывызыктың баажызынга мындыг чүүлдү айтыр-дыр мен. Демги-ле № 631-р деп Россия Чазааның доктаа­лында Тыва Республиканың девискээринде эвээш санныг үндезин чон – «Тожу тывалары» — кайы районнарда, кандыг көдээ девискээрлерде чурттап чоруурун айтып каан турда-ла, Тыва Республиканың № 425 (бо чүүлдүң эң эгезинде айытканым) хоойлузунда ол чонну-даа, ол девис­кээрлерни-даа айытпаан, анаа-ла эреңгейи-биле «Тыва Рес­публикада чурттап чоруур Кыдыкы Соңгу чүктүң эвээш санныг чоннары» деп каан. Мону номчааш, кижи мынчаар база бодап боор-ла-дыр: бо дээрге, Тывада чурттап чоруур эвенкилер, чукчаларга база хамаар­жыр хоойлу-дур эвеспе. А чамдык улус шуут дорт-ла ынчап бодаар чадавас: көрем, чукча каяа-даа чурттап чорда, ооң халас ыяжын бээр-дир эвеспе. Эреңгей чорукту орус чон чүү дээр ийик? «Толочь воду в ступе» дээр болгай. Бо нарын-даа эвес айтырыгда, сугну кым «чууруп» турар-дыр – шортанывыс ол эвес бе?

«Кунгуртуг» дугайында чугаа­лаар болза, Тере-Хөл кожуун тургустунарда, Тываның Дээди Хуралы 2001 чылдың июль 18-те хүлээп алган доктаалы ёзу­гаар мынчаар айыткан: Тере-Хөл кожууннуң административтиг төвү – Кунгуртуг суур. 2010 чылда Тыва Республиканың административтиг тургузуунга өскерилгелер көвүдээн боорга, «Тыва Республиканың муниципалдыг тургузугларының статузунуң дугайында» деп № 268 хоойлуну хүлээп алгаш, ында Тываның кожууннарының, көдээ девискээрлериниң, база оларның иштинде чурттакчы пунктуларының ат-сывын, кызыгаарларын тодаргай айтып каан. Ол хоойлу ёзугаар, Кунгуртуг дээрге Шынаа сумузунуң чурттакчы пунктузу, Тере-Хөл кожууннуң болгаш Шынаа сумузу деп көдээ девискээрниң админис­тративтиг төвү деп тодараткан. Россияның Конституциязының 71-ги чүүлү ёзугаар, Россия Федерациязының болгаш ооң субъектилериниң кады эмге­лээр айтырыгларының бирээзи – эрге-чагырга органнарының тургузуунуң ниити принциптери. Аңаа дүүштүр Россия Чазааның № 631-р (үстүнде айытканым) доктаалы ёзугаар Тере-Хөл кожууннуң Шынаа көдээ девис­кээринде эвээш санныг үндезин чон – «Тожу тывалары» чурттап чоруур деп каан, а Тываның ам чаа айытканым хоойлузунда Шынаа көдээ девискээринде Кунгуртуг деп көдээ чурттакчы пункт бар дээн. Ам федералдыг стандарт ёзугаар, ортумак долу эртемниг деп херечилелдиг улус­тан айтырыг, Кунгуртуг чонунуң халас ыяш кезип ап болур эргези бар бе? (Үстүнде айытканым басняның маадырлары ол айтырыгга хамаарышпас.)

P.S.«Тожу тываларынга» хамаарыштыр алыр болза, азы чадап турбайн, «Тайга тывалары» деп эдип кагза кандыг ирги?

Экер-оол Манчын, Тере-Хөл кожууннуң чагырга даргазының амыдырал-хандырылга болгаш эвээш санныг үндезин чоннуң айтырыгларын харыылаар оралакчызы.

Чурукту интернеттен алган. #Шын