1950 ажыг чылдарда Улуг Аянгатыга «Комсомол 30 чыл ою» деп колхоз турган. Колхозтуң даргазы Саая Соскур-оол Сонамович деп кижи. Шолазы «сразу дарга». Бистиң Аянгаты чону, алыс черле чечен-мерген болгаш улуска шола ат тыпсып турда амыр-ла. А бо Сразу дарга шоланы боду тып алган кижи-дир. Домак бүрүзүнге ол «сразу» деп сөс албан кирген турар. А чон амырай бербес ийикпе.
Бир катап «Сразу дарга» кырган-ачамны контораже келдирткен. Экиилешкеш, дораан-на: «Че, эш Куулар, сеңээ сразу коммунист кижиге тускай даалга берип тур мен. Кожуун төвү Кызыл-Мажалыктан почта дажыыр сен. Школада орус башкылар амыратпайн туруп бердилер. Эртенден эгелеп, сразу ажылдап киривит. Сеңээ аът бээр».
Кырган-ачам чөпшээрешкен. Аътты эккеп бергеннер. Ол аразы 32 км.
Мээң кырган-ачамны Куулар Шожулчап Хувуту оглу дээр. Чарынчы, исчи кижи. Биче-Аянгатыга 5 харлыг оол тайгага чиде берген. Баштай чарын салгаш, истеп чорааш, дөрт дугаар хонуунда оолду ада-иезинге тып берген. Ол дугайында «Улуг-Хем» сеткүүлге Юрий Кюнзегеш чогаалчы бижээн дээр чораан.
Бир катап почтазын ап алгаш кел чыдырда, кончуг суггур чаъс чагган. Экизи көрген, удаваанда аязы берген. Оон «Дөргүннүң» арт кырынга үнүп кээрге, уткуштур колхозтуң чартык тонна дээр, үргүлчү үрелир, чалчыргай машиназы калгып үнүп келген. Хөрээнде «Сразу дарга» олурган. А кузов кырында суурнуң хамык аныяктары, ыр-шоорлуг чорааннар. «Сразу дарга» кырган-ачамны көрүп кааш-ла: «Эй, почтачы! «Шын» солунну сразу менче сунувут!» – дээш, кабинадан холун сунуп алган орган дээр. Аъды машина чанынче чоокшулаар хөңнү чок, буруп туруп берген. Пат боорда албадап, тепсенип чорааш четкеш, таалыңының аксын чешкеш, көөрге, «Шынның кыры талазы өде берген болган. «Контора улузунуң солуннарын база ап алыңар, дарга» – дээш, бөлүк солуннарны сунуп чыдырда, аъды хенертен хоя берген. Аъттың тынын тудар дээш, солуннарын чаъс соонда хөөлбек кырынче оскунупкан. Ам-на «Сразу дарга» кабиназындан дүже халаан. Кашпагай оолдар база дузалажы берген- нер.
— Аа Богда! Хайыраан солуннарны, аяар-аяар, оолдар. Силгивеңер, сразу менче сунуңар! — деп, дарга хөлзеп турган.
Кырган-ачам өгге чедип келгеш, дораан таалыңын чешкеш: «Хай болган уруум, суггур чаъска таварыштым, бо солуннарны кургадыр» — дидир. Өг даштынче үндүре бергеш, чаткаш, даштар-биле базыргылап кагдым. «Ой та, кандыг аай кижи мен. Чаа солун чыдынга дыка ынак мен. А бо өде берген «Шынның» чыды улам дыңзыг, улай-улай чыттап-ла туруксаам кээр». Чаа чарган ыяшты чыдынга база чаа чарган чыттап туруп бээр мен ооң-биле дөмей хевирлиг мен. Ынчан 3 класс мен. «Шынның» чуруктарын хөлчок көөр мен. Ол солунга чуруктары үнген улусту бир-ле кончуг, тускай кижилер-дир аа» деп бодаар турган мен. «Шын» солунга «Шагар ары» деп (бичии тас ары чуруп каан) үндүрүлге турган. Ону номчааш, чаза-ла каттырар турган мен. А мээң-биле кады авам, дуңмаларым база каттыржып алыр чүве ийин.
Бир катап кырган-ачам чаа солуннар эккээрге, чыттап-чыттап, оон чуруктарын топтап, көрүп эгеледим. Ында бир ак фартуктуг херээжен кижини көөрүмге, авам кара олчаан. Чүгле бажының дүгүн кырында чочактай кыстырып алган. (Авам чажын ийи чара өрээш, салып-ла алыр чүве).
«Шынны» апкаш, авамның ажылдаар черинче халып-ла баттым.
«Авай, авай! Бо сен сен бе?» — дээш, чурукче айыттым. «Каям ол чүү деп турарың ол аан» — дээш, авам солунну ап алгаш көргеш, – аа, мындаа маңаа «Шын» солундан келдивис» деп улус келген чүве харын. Чаа-ла чунар-бажыңга чунуп алгаш келгенимде, ол улустуң бирээзи чурукка тырттырып турган чүве» – диди. Авам ынчан колхозка хлеб быжырып ажылдап турган. Ол «Шын» солун авамның аптаразының иштинге саргара берген чоруур чүве ийин. Ол авамның чуруу солунга үнген соонда, мээң бичии бажымга, элээн хөй өскерилгелер болган. «Солунга чүгле кончуг, ховар кижилер эвес, а авам ышкаш бөдүүн кижилерни база киирип турар чүве ышкажыл» деп түңнелге келген мен.
Оон бээр хөй-ле суглар аккан, хөй-ле чылдар эрткен...
Бистиң оглувус Монгуш Шаңгыш Васильевичиниң бижээн чүүлдери болгаш уран-чечен фантастиктиг чогаалдары «Шын» солунга үнүп эгелээн. Чижээ, «Черлик ыттар гипноз-биле эмнеп турганым», «Ужар кижи» дээш... Оглумнуң башкарыкчызы, орук айыткан сылдызы – Тываның улустуң чогаалчызы Салим Сазыгович Сюрюң-оол. Оон ыңай кончуг улуг деткимчени Тываның улустуң чогаалчызы Куулар Чашкынмаевич Черлиг-оол көргүскен. Сөөлгү ному «Ужар кижини» ол редакторлаан. «Өттүр билир хиреңде» шүлүктү оглумга тураскаадып бижиди.
Оглумнуң бир дугаар «Шынга» бижээн чүүлү үнүп кээрге, киоскудан 15 солунну садып алгаш, чоок төрелдеримге, «Учительскаяга» аппарып каар кижи болгай мен. Оглувус ынчан «Хемчиктиң Сылдызы» солуннуң корреспондентизи болуп ажылдап турган.
Хеп-хенертен караңгы дүн, хай-халап, 2004 чылдың январь 19-та 6 шакта бажыңдан үнген оглувус ис чок читкен. Үш ай чартык иштинде дилеп келгеш, кижи көөр арга чок кылдыр хилинчектеп каан мага-бодун балыкчы кижи таварылга бооп, Хемчиктен тыпкан. Бо-ла бүгү чүүл оглумнуң бижип турган чогаалдарынга өжээн болган хире чүве. Чижээ, «Адрес болганым» база «Кара дашка» деп шиизи.
«Шын» солун оглумну чалгынналдырып, бүзүрелдиң оруун ажыдып берген. Оон түңнелинде чырыкче «Үүлгедикчи», «Ужар кижи» деп номнары үнгүлээн.
Шак-ла ынчалдыр оглумнуң демир-үжүүн салбас деп шиитпирлээн мен. Улуг өгбе «Шын» солунга мээң чүүлдерим удаа-дараа үнүп турган.
Чижээ, «Сөөлгү минниишкин», «Соңгу аданың соок караа», «Тамадалар деп кымнарыл ол?» дээш оон-даа өске...
Чоннуң ёзу-чаңчылдарынга, хоруглуг ужурларынга: «Чаңчыл — чоннуң үреп болбас үүжези», «Шээр малдың хендирбезин, алгап йөрээри» дээш хөй-ле материалдар «Шынга» үнгүлээн.
Бир катап театрга өөреникчим Ооржак Алексей Кара-ооловичиге ужуражы бердим. «Башкы, силерниң «Шында» материалдарыңарны номчуп тур мен. Ол бүгү чүүлдерни чаңгыс черге мөөңнээш, номдан үндүрүңер, башкы» деп-ле. Бо хайыраан «аъдының бажы хоя берген» ховар угаанныг өөреникчимниң каш-ла секунда иштинде чугаалаан сөстери «дириг сугну» (живая вода) меңээ ижиртипкени-биле дөмей болган. Алёшаның сүмези-биле, «Шынның» дузазы-биле 2020 чылда «Ак баштыгларның алдын үүжези» деп номум караан чара көрүп алган үнүп келди.
Ылаңгыя кижиниң бижээн чүүлү «Шынның» арнынга үнүп кээрге, ындыг улуг белек кайда боор. Оон улуг белек кажан сээң дугайында «Шынга» бижип кааны боор чорду. Бир-ле хүн «Шынны» «быттап» орарымга, бир арында мээң чуруум-на олур. Мээң кайгаанымны маңаа та канчаар илередип бижиир чүве... Дүрген-не материалдың соонче көрдүм, Севекпит Елена Ооржаковна болду. «Онзагай башкы» деп очерк. 1980 ажыг чылда Кызылдың № 2 школага, ооң уруу Севекпит Чейнештиң класс башкызы турган мен. А Елена Ооржаковна төрелдер комитединиң даргазы турган... 2023 чылда мээң 80 харлаан мугур санымга «Шын» солун таварыштыр ховар белекти сөңнээн кижи.
«Шынның сылдызы – 2016» чогаадыкчы мөөрейниң идекпейлиг киржикчизи болганымга өөрүп чоруур мен.
Бо чүүлүмнүң адын адап кааным Саая Соскур-оол Сонамовичиниң «Каям, «Шын» солунну сразу менче сунуптуңар» деп чораанында хөй-ле утка сиңген эвес-тир бе?
Ынчангаш шын солун мээң кара чажымдан «ак башты» эдилегижемге, изим дизии апарган чорууру бо-ла-дыр. «Өгбе Шынга» узун назынны күзедим!
Валентина МОНГУШ.
Чурукту авторнуң архивинден алган.
“Шын” №31 2025 чылдың август 14