Уругларны күш-ажылга кижизидериниң талазы-биле айтырыгны республиканың школалар директорларының Тыва Чазактың деңнелинге эрткен хуралга чугааладым. Мында кол-ла сорулгавыс, школа назылыг уругларны күш-ажылга өөредири чугула. Канчаар дизе, уруглар ажылды боттарының холу-биле туткаш, кылыр болза, ынчан күш-ажыл деп чүвени хандыр биле бээр. Тыва Чазактың ажылдап кылган “Аныяк өг-бүлеге – кыштаг” төлевилелин чижек кылдыр алыр болза, суурларда өг-бүлелер хууда кыштаглыг, мал-маганныг апарганнар. Бо төлевилелди дыка эки деп бодаар мен.
Ынчаарга, күш-ажыл кичээлдеринде уругларны малчыннарның ажыл-агыйын кылчып бээр, дузалажыры-биле саналдааным ол. Малчын кижиниң ажылы кезээде чымыштыг, аңаа демниг күш херек апаар. Сиген кезип белеткээр, кажаада өдек коптарар дээн ышкаш ажылдарынга башкылар өөреникчилерин эдертип алгаш, дузалажырын чедип алыр бодал бар. Совет үеде школачылар колхоз, совхозтарның ажылдарынга дузалажып турганын билир бис. Ам база бо эки чаңчылды катап эгидип алгаш, уруг-дарыгны күш-ажылга өөретсе деп бодалды киирип турар мен.
Бистиң школада оолдарывыс “Ам база аалче үнер-дир башкы, көдээге турарга эки, арыг агаарлыг...” деп халчып турарлар. Аалга баргаш, ажылды кылып тургаш, оолдар-биле ажык чугаалажырга азы чайгы үеде тайгаже тооруктап, каттап чоруурга база амыраарлар. Мынчаар эдертип, көргүзүп тургаш, өөредип кижизидер болза, корум-чурум үреп чорбас болур. А бир эвес оларны тоомчага албас болза, өскээр будалып чоруп бээри база бар.
Маңаа бир чижекти чугаалап көрейн, өскүс уруглар бажыңынга турган 4 харлыг оолду өг-бүле улус азырап апарган. Ол 7 класс чеде берген, азыраан ада-иениң хамаарылгазы оолду арай-ла херекке албас, ырак болган. Оол аңаа муңчулгаш, телефон, аъш-чем, идик-хеп оорлаар, чуруму баксыраан. “Сеңээ телефон азы терге садып берди бе?” деп айтырарга, “Чок” деп харыылаан. Чижектен алгаш көөрге, ол терге мунуксаар, телефоннуг болуксаарга, ада-иези садып бербээн, херекке албаан, ынчангаш ол кем-херекке онаашкан болуп турар. Бо ада-иениң өскүс уругларга хамаарылгазы ол хире ырак болган деп түңнелге кээр.
Чүү хомуданчыг дээрге – ада-ие төлүнден хая көрнү берген-даа болза, ол чаш төл ада-иезинден хая көрүнмес чүве дийин. Кажан-даа, кандыг-даа берге байдалда, самдар бажыңда, аштап-түреп-даа турар болза, төлү дөмей-ле ада-иезинче тыртылар. Бо хүнде берге байдалывыс ол. Бо берге айтырыг башкыга кээр. Оларны келир үеде шын орукче киирери, кижизидери, эртем-билигге чедирери, оларның угаан-медерелин сайзырадыры – шупту башкының харыысалгазы апаар. Бистер шак-ла бо уругларга адазы, иези база болур, бажыңынга ышкаш таарымчалыг байдалды тургузуп, оларның келир үези дээш ажылдап турар бис. Оон бо уруглар корум-чурум үрээн болза, бистиң, башкыларның, арын-нүүрүнге дүжер. Оон олуруп алгаш, боданып, чүнү кылбаан кижи боор мен деп, түңнелдерни үндүрер сен.
Чүү солун дээрге, бо хүнде кылып, эгелеп алган ажылдарывыс, ооң мурнунда шупту турган бооп турар. Чижээ, теплица-дыр, ооң таваа буступ калган чыдар. Бо хүнде септеп, кылып алган парикмахерскаявыс-тыр. Чүс ажыг ажы-төлдү кайнаар бажын таартыр дээш сөөртүр сен, оларны арыг-силигге өөредир, бажын таартыр, идик-хевин аштап-чуур дээн ышкаш кижизидилге ажылдарын чорудар. Ол-ла “сапожное дело”, “автодело”-дур, шупту турган. Ону катап оттуруп эгелээн бис.
Өөредилге черлеринге ажы-төлдү аңгылап алган бис. Чижээ, эки өөредилгелиг, сайзыраңгай ажы-төлдү күрүне лицейинче, Президентиниң кадеттер училищезинче дээн ышкаш. Бо ажы-төл улаштыр дээди өөредилге черлеринче кирер аргалыг боор, ол эки-дир. Шак ол өөредилге черлеринде быжыг баазаны тургускан, шупту эки байдал ында бар. Ам ол-ла өөредилге черлериниң программазын алгаш, бистерге салып эгелээрге база шын эвес. Ажы-төлдүң тургустунуп келген байдалдары турар боор. А биске 6-7 класска көвүдедириниң таблицазын безин билбес оолдарны эккеп каар-дыр. Олар бо хүнге чедир каяа чорааныл? Дээрден кээп дүшпээн болгай. Таблица билбес кижини эккелгеш, 6 ай болгаш 9 классты доостур дээрге, дыка берге айтырыг-дыр. Оон олар шылгалда эртип шыдавайн баарлар. “Кижи бүрүзү эртемден болбас” деп, Шолбан Валерьевичиниң чугаалап турары дыка шын.
База бир кол айтырыг - эр-херээжен чорук кижизидилгези (половое воспитание). Кандыг-даа эгелээшкинниң эки-багай талалары турар, чижээ, өг-бүлеге төрүттүнген бир дугаар уругга акша бээр дээн-дир. Баштай эртем-билиг чедип алыр, өг-бүле тудуп, өгленген соонда, ажы-төлдү азырап шыдаар байдалды тургускаш, уруг бодарадыр дээн кижизидилгени чорудар болгай, кажан-даа акша дээш, божуп деп чүүл турбас ужурлуг.
Бистиң интернаттың уруглары 9 класска чедир хайгааралга турар, оон ортумак өөредилге черлеринче чорудуптарывыска-ла, назы-хар четпейн чыткаш, иштели берген боор. Оон катап биске иштиг чедип кээр. Ынчан олуруп алгаш, бо өөреникчини ам канчаар деп айтырыг тургустунуп кээр, төлүн канчап азыраар кижи боор, кым бо кижиге дузалажыр?
Ынчангаш бир улуг ажылды бо талазы-биле чорудар болза эки, чүге дээрге ында дыка улуг күткүлге (соблазн) бар-дыр, акша айтырыы. Ынчалдыр-ла, бо хүнде ол чүүл сайзырап тур ышкажыл. Тывада алгаш көөр болза, бо ажы-төлдүң 80 хуузу ада-иези бар социал өскүстер-дир. Божуп-төрээш, октапкаш, чоруй баар деп чүве турбазы-биле, харысаалганы улгаттырар болза эки. Буруулуг кижилер черле турар. Кеземче чок деп чүве турбас ужурлуг, частырыгны кылган соонда, ону харыылаар апаар. Кажан частырыгны кылып каарыңга, сээң бажыңны суйбап каар болза, дараазында база кылыр сен. Частырыглар соонда, эки чүүл турбас, чүгле багай чүүлдер оттур боор. Ынчангаш кижи бүрүзү кылып чоруур чүүлдери дээш, харысаалгалыг болур ужрлуг. Шагда кандыг ийик, шын эвес чүве кылыптар болзуңза, бердидер болгай сен. Хамааты чоннуң чижээнге алыр болза, “отцовский ремень” дээн ышкаш кижизидилге турар болза эки чүве-дир ийин. Ынчангаш бо хүнде кижизидилге ажылынга дыка улуг өскерлиишкиннерни кылыр болза эки.
Оон ыңай, бистиң кадет школавыска, “Юность” лагерин өнчү кылдыр берген, ында база кылыр ажыл-ла хөй. ТР-ниң өөредилге, спорт, күш-ажыл яамыларының бо лагерьни шупту демнежипкеш, кылып алырын сүмелээр мен. Бистиң боттарывыстың-на уруг-дарыывыс ол лагерьге барып, дыштаныр болгай, чүгле демниг боорда, деткижиптер болзувусса эки.
– Школа-интернаттың чанында “Хоочуннар бажыңында” улуг назылыглар чурттап турар болгай, оларның-биле кайы хире харылзаалыг силер?
– Бистер хоочуннарга үргүлчү барып, солун концертти көргүзүп, байыр чедирип турар бис. Оларның-биле кады манчы кылып, аравыста хостуг чугаалажыр эки чаңчылывыс бар. Олар база биске арга-сүмени берип, чагып, чугаалап олурарлар.
– А ниитилелден, чижээ, “Буянныг чүректер” дээн ышкаш хөй-ниитижилерден кандыг дуза херегил?
– Чазак Даргазы Шолбан Кара-оолдуң эгелээшкиннерин, төлевилелдерин деткиир мен. Мындыг эки даргалыг болганывыска, чүдүүр ужурлуг бис. Чижээ, шапкынчыткан хөгжүлдениң программазы-дыр, ол Россияга чүгле Чечняга дайын төнчүзүнде турган чүве-дир. Тываны сайзырадып алыр дээш, шак-ла мындыг улуг күштү чедип алган-дыр. Ол дээрге, Чазактың командазының демниг ажылының түңнели ышкажыл. Ам ону кыдыындан моондактаар, хөй чүве чугаалаар кижилер бар. Чугаалаан сөзү дээш, харыысалга албас, авыяас, эрзиг эвес чоруктарны соксадыр болза эки. Ынчангаш ажы-төлге эр кижизидилгени көргүзери чугула. Бир дугаарында, эр кижиниң арын-нүүрү. Бо хүнде эр кижилер аразында кошкап турар байдалдар ол болуп турар.
– Тывада эр башкылар саны эвээш бе, азы кайы хире ирги, директорлар саны чежел?
– Ол база-ла Чазак Даргазының “Эр башкыларны школаже эгидер” деп программазы-дыр. Ол программа ажылдап эгелээн соонда, эр башкылар саны немежип эгелээн.
Чугаамны доозуп тура, уруг-дарыгны шупту демнежип тургаш, боттарывыс кижизидер ужурлуг бис, олар дээрге, келир үеде бистиң салгакчыларывыс-тыр.
“Шын” солуннуң корреспондентилери чугаалашкан. #Шын