Тыва журналистерниң чырыкче ужуп үнген уязы – «Шын» солун 100 харлап турда, ооң номчукчузу болгаш идепкейлиг бижикчизи болганымдан бээр 75 чыл болуп тур мен. Ол онзагай солунум-биле харылзаамның эгелээнин сактып бижип көрейн.
Бурун Тываның төвү турган Самагалдай школазынга 6 харлыымда өөренип киргенимни дүүнгү хүн дег сактып кээр мен. Миннип кээримге, бажыывыста хөй-ле солуннарны столда чыый салып каан турар. Ылаңгыя ачамның солуннар номчуурун эскерер турган мен. Ачавыс бухгалтер кижи чораан, дүъште чемненип келгеш-ле, солун келгенин айтырар, ооң соонда номчуп эгелээр. Ол үеде улуг кара барбалыг почтальон солуннарны херимивиске ызыртып каар турган. Бир хүн ачамның честези ус-шевер Седей ирем солун сугар хааржак чазап бээрге, ачамның аажок амыраанын сактыр мен.
Школага дөрт ай өөренипкеш, үжүктерни шору таныыр, ачамның тудуп алган солунун – «Шын» деп номчуптар апарган мен. Чаа чыл үезинде ачам уруглар солуну «Сылдысчыгашты» белек кылдыр чагыдып берген соонда, ооң кээрин четтикпейн манаар апарган мен. Почта хааржаандан уштуп алгаш, алгырып-алгырып үжүглеп номчуур мен.
Бажыңывыска ачамның башкы дуңмазы Хөпей-оол акывыс (Копеёл Василий Амырдаевич) чурттап турган. Ол мени эдерткеш, орус омактыг ийи башкыларның бажыңынче бо-ла баар турган. Бирээзиниң адын Инна Алексеевна Давыдова дээр, чоорту биле бээримге, акымның таныжы болган. Меңээ өңнүг чуруктарлыг «Мурзилка» деп сеткүүлдү бээрге, аажок амырап ап алгаш, бажыңымга номчуур турдум. 1954 чылда ол акым, чеңгем өгленип алган соонда, оларже доктаамал баар, дузалажыр турган мен. Ынчангаш орус дылга шору чугаалажыр апарган бис. Ол үеде «Тувинская правда» база бажыңывыска турган. «Шын» солунда бижээн чүүлдерни очулдуруп каан боор дээш, шүүштүрүп номчуурумга, көңгүс өске болган. Бир хүн Хөпей-оол акым ону эскерип кааш: «Бо болза ийи аңгы солуннар-дыр» деп тайылбырлаарга, ынчан билген мен.
Бир класс дооскан соомда сактырым, чайын бажыңывыска төрелдеривис, оларның аразында Ак-Эриктен акаалар доктаамал кээр турган. Ачамның авазының угбазы, бүгү чонга билдингир Эзир-Караның херээжен ээзи, Чооду Кара-Күске чогаалчывыстың кырган-авазы Өшкү-Саар өгбевис келгенде: «Че Сытлана (Светлана дээри ол) «Шын» солунну номчуп берем, уруум» — деп дилээр турган. Кызып-кызып улуг-каралап номчуп бээримге, кырган-авам мактааш, хүрең өңнүг, дөрбелчин конфеталар-биле шаңнаар турган. Шак ынчаар «Шын» солунумну номчаандан бээр 75 чыл эрткени ол.
Ынак солунумнуң изээни-биле тыва журналистикага бо чылын 55 чыл бараан болдум. 1969 чылда Тываның радиокомитединге ажылдап кээримге, ында колдуу «Шын» солундан келген шыырак журналистер ажылдап турар болду. Ынчангаш тыва журналистиканың үндезилекчилериниң «алдын уязы» — «Шын» солун деп бедик үнелелди дидими-биле чугаалап болур мен. Бистиң республиканың телерадиокомитедин (КТРК) — Тываның кол массалыг чепсээниң өзээ «шынчылардан» үнген дээрзин төөгү бадыткап турары ол.
Келир чылын Тыварадионуң 90, Телевидениениң 60 чыл ою болур. Ындыг онза төөгүже бар чыда, хоочуннарны канчап сагынмас боор. «Шынчылар» дээрге: Н.Д. Ширепей, эки турачы Донгак Даржаа, Алексей Кумаяк, Монгуш Допчаа, улуг очулдурукчу Алексей Сарыг-оол, К.-Э. Кудажы олар-биле ажылдап чордум. 1969 чылда мен кээп турумда, ажылдап турган журналистер: Алексей Дүгержаа, Маады Кара-Тоннуг, Седен Хертек, Ким-оол Хертек, Дартан-оол Ёндан, Иван Келик-Сенги дээш оон-даа өскелер. 1966 чылда Тыва телевидениениң бир дугаар директору Маады Сандро акый, ооң оралакчызы Валерий Шаравии дээн мындыг кайгамчыктыг шыырак журналистерниң удуртулгазы-биле кады ажылдаанымга канчап өөрүвес боор. Дикторларывыс: «тыва Левитан» Допчаа Монгуш, Данзын Салчак оларның өткүт, хоюг үнүн дыңнаваан кижилер ховар. Шак мындыг хоочун өгбелеривистиң аразынга эгин кожа ажылдаан коллегаларым кажан-даа уттундурбас. Хөй чылдарда чон аразынга массалыг чепсек болуп, авыралдыг төрээн тыва дылывыстың үнелиг индири болган «Шын» солун — чонувуска ёзулуг-ла сүмелекчи, суртаалчы, сөс-домактың чидиг чепсээ болуп турар.
«Эки кижиниң эдээнден туттунар, эктинден даяныр» деп тыва үлегер домак чиге-ле сөглеттинген. Үстүнде адааным «шынчылардан» хөйнү өөренип, эки талазын эдерип, амыдыралды эки чурттап эрткенимни – аксым-кежии дээр мен. Аңаа хамаарыштыр, радиокомитетке ажылдап турган үемде чаңгыс кабинетке Тываның алдарлыг чогаалчызы Кызыл-Эник Кыргысович Кудажының чечен-мерген, угаангыр, сагынгыр бодалдарының, биче сеткилдиг, онза чараш бүдүжүнүң салдары меңээ кончуг дээштиг болган. Кады ажылдап турган аныяк корреспондентилерге, оларның ажыл-чорудулгазынга аажок кичээнгейлиг, кижилерни үнелеп билир. Чижээлээрге, «Чинчи-Шуру», «Оттук-даштыг орлан эр», «Мээң ада-ызыгуурум», «Өрегелиг өөм», «Аныяаңдан адың камна», «Чылгычының сыдымы» деп мээң авторлуг дамчыдылгаларымны аажок сонуургап дыңнап турганын бижип турду. Харын-даа удуртукчуларывыска ол дугайында үнелел бижикти киирген турган. 1995 чылда «ТР-ниң культуразының алдарлыг ажылдакчызы» деп бедик атты ындыг үнелел соонда алган мен. Аңаа сорук кирип, чогаадыкчы хей-аъдым улам бедээн, ёзулуг улуг дагдыныкчым деп санап, холунуң үжүү-биле бижээн ыдыктыг үнелел бижиин ам-даа шыгжап чоруур мен. Ында мынча деп бижээн «…Хар-назыным улгады берген-даа болза, Светлана Данзын-оолдуң «Аныяаңдан адың камна» деп дамчыдылгазынга шуут чаңчыгып, ону ыяап-ла манаар мен. Чүге дээрге аныяктарның амыдыралын сонуургааш ындыг мен. Аныяктар — бистиң келир үевис, идегеливис, ынаныжывыс, даяңгыыжывыс. Ооң-биле кады амгы аныяктарның аажы-чаңының өскерилгени, чурум-сагылгазынын баксырааны мени дүвүредип турар. Ынчангаш С. Данзын-оолдуң аныяктар дугайында дамчыдылгалары бистиң бо үевисте хүннүң чугула айтырыы апарган. Ону Светлана Байыровна чогуур бедик деңнелде эрттирип турар деп санаар мен… Ооң-биле кады ол чүгле уян сеткилдиг эвес, ханы политиктиг бодалдыг, хей-аъттыг лириктиг журналист…» (К.-Э. Кудажы 1996 ч.).
К.-Э.К. Кудажы 1964 чылдан 1967 чылга чедир «Шын» солуннуң кол редактору чораан, Журналистер эвилелиниң бир дугаар даргазы деп төөгүде арткан.
Бижикчилерниң үлүг-хуузу-биле «Шын» солунувус дыка-ла өзүп сайзыраан. «Шынчыларның» чаа салгалдары — аныяк журналистерниң саны чыл келген тудум немешпишаан, ажыл-чорудулгазынга хоочуннарның дуржулгазын дидими-биле уламчылап турарынга чоргаарланмас аргажок. Улуг ѳгбелериниң изин уламчылап, чонувустуң ажыл-ишчи чедиишкиннерин делгереңгейи-биле чырыдып турар амгы салгалывыска «Шын» солуннуң удавас болур 100 чыл оюнга тыва телерадиокомпаниязының хоочуннарының өмүнээзинден чогаадыкчы чаа чедиишкиннерни күзедим. «Шын» солун делгерезин! Байырлал-биле, өңнүктер!
Төрээн дылын делгередип, төрел чонун алдаржыдып,
Могаг чокка бүдүн векте суртаал чырыын тарадып каан,
Мактаксанчыг, чоргааранчыг солунувус «Шынывыска»
Мөгейбишаан, сеткил сөңнеп авыралдап, байыр сунаал!
Светлана ДАНЗЫН-ООЛ,
Тыва Республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы, Кызыл хоорайның хүндүлүг хамаатызы, ТР-ниң алдарлыг журнализи.
Чурукту авторнуң архивинден алган.
“Шын” №28 2025 чылдың июль 24
