Бичии чоруур шаамда авам, ачам совхоз хою кадарып чорааннар. Кырган ада-ием база олардан чарылбас, кезээде кады көжүп чоруурлар. Ачам партия кежигүнү, кадарчыларның бригадири чораан чүве. Ынчангаш-ла боор оң солун-сеткүүл чагыдыңар деп негеп турган хире.
Үргүлчү «Шын» солун биле «Вьетнам» деп сеткүүл кээп турарын сактыр мен. Ол сеткүүлден чараш чуруктар кезип алгаш, өөм иштин чараштап-каастап, аптара артынга ханага азар турган мен. Чаа солун кээрге-ле, кежээ кырган-ачам чедип келгеш, акымга: «Шын» солун эккелдиң бе, чүнү бижип тур? Номчуп көрем, оглум» — дээш, ону дыка сонуургап дыңнап, шайлап каап, чугаалажып кежээлээрлер. Чамдык кежээлерде тоолдар база номчуур турган бис. Ону колдуунда акыларым номчуур турган.
Шору номчуптар апарганымда меңээ база солунну номчудар турган. Бир кежээ «Моол чечен чугаалар» деп ном номчудум. Ында бир кол маадырның ады ачам-биле атташ боорга, ону номчуп, адап чадап шаг боор турган мен. Авам «Номчувут, уруум, анаа-анаа» — дээрге, арай деп-ле үжүглеп номчуур мен. Ону черле утпас мен.
Улгадып келгеш, бодум «Шынны» черле чагыдарын утпас чордум. Өске солуннарны база албан чагыдып алыр бис, «Тываның аныяктары», «Сылдысчыгаш», төп солуннар дээш оон-даа өске. Ынчалза-даа «Шын» солун улгаткыжемге чедир чарылбас өңнүүм бооп арткан.
Пенсияже үнгеш, эзириктер сергедир черге, ол чер хагдынарга чедир ажылдадым. «Шын» солунга араганың хоразының дугайында материал үнерге, даң бажында хонган улузумга номчуп берип, солунум ачызында ындыг хевирлиг лекция, беседаны эрттирип турдум.
Сөөлгү чылдарда уругларывысче чоокшулап, Кызылче көжүп келгеш, кезек када чагыдылга чок чоруп турдувус. Дөмей-ле суббота санында садып ап, номчуп чордувус. Ам харын турум адрестиг апаргаш, ынак солунувусту чылдан чылче үспейн, чагыдып ап чор бис.
Вавилин ээтпээнде амдыызында почта салбыры чогундан төп почтадан чагыдылгавыс ап турар бис. Солун алыр дээш, кайы-даа көзенекке чеде бээримге, уруглар мени таныыр апарган, айтырбас-даа дораан ап бээрлер. Ооң мурнунда неделяда ийи катап үнер турда, понедельникте албан Кызыл кирер, солун алыр турдувус. Ам харын чаңгыс үнер апарган, четвергте Кызыл киргеш, солунувус алыр-дыр бис. Чамдык таныыр улузувус ону чүге чагыдып, оон барып ап турар улус силер-даа деп чемелээр. Интернеттен номчуп алыр чүве-дир ийин-даа дээр. Солун чокта бир-ле чүве четпес ышкаш боор апарган, ынчаар өөренип калган бис. Солунга чүнү-даа бижиир болгай, канчап кижи ону номчувас боор. Ылаңгыя чогаал арнынга үнген шүлүктерни номчуурунга дыка ынак мен. Ында-хаая сагыжымга киргенде шүлүктерни бижип-даа шенеп чоруур мен.
Амгы үеде уйнуктарывыс арай тыва дылга чегей апарган болгаш оларга-даа дуза болзун дээш, бир улуг кылын даштыг кыдырааш саткаш, ону ном ышкаш кылдыр кылып алдым. Уйнуумнуң бирээзин Хорлуу деп адап алган бис. Бир көөрүмге, «Шында» Степан Сарыг-оолдуң «Хорлуу кадай» деп шүлүүнүң дугайында материал үнген болду. Ону дораан кескеш, ол «номумда» чыпшырып алдым. Ону уйнуумга көргүзүп, «Сээң адың үнген дөзү ол-дур, уруум» — деп тайылбырлап берген мен.
«Шынның» арыннарында тывызыктар, үлегер домактар, бодалдар дизии, сонуургактарга, йөрээлдер, ажыктыг сүмелер, тыва дылда аарыглар аттары, тываларның кара эмнериниң аттары, эм оъттар дээш черле чүнү чок дээр. Оларның шуптузун кескеш, тема аайы-биле таарыштыр чыпшырып алыр чордум. Ол кыдыраажым бир улуг ном апарган.
Чамдык төрелдерим ажы-төлүнүң тыва дылга онаалгазын күүседип чадааш, бо-ла долгап кээрлер, номумну ажыткаш, айтып-даа бээр мен. Мал-маганның хар аайынче канчаар адаарын безин айтып каан боор, шуут магалыг. Тыва өгнүң херекселдериниң аттарын орус, тыва дылдарда тайылбырлап каан. Аъттың дериг-херекселдерин, хойтпакты канчаар тигерин, ооң херекселдерин база орус, тыва дылдарда тайылбырлап, чуруундан бээр айтып, көргүзүп турар. Олар шупту мээң номумда бар, ол «Шынның» ачызы-дыр. Анаа номнар аңгы болгай, бир-ле болза шүлүктер ному азы роман, чечен чугаалар дээш баар. Мээң бо номумда чүү-даа бар, «Шын» ол хире көвей талалыг, сайзыраңгай солун болуп турар-дыр ийин. Шынап-ла, чүнү-даа бижиир, чырыдар-дыр.
Бодум безин ону бо-ла номчуй берген орар мен. Уруг-дарыг уязындан ужуп үнгеш, «Кижи төлү каяа-даа чоруур, куш төлү каяа-даа ужар" дээни дег, даштыкы омак-сөөктүг-даа күдээни эккээр чорду. Бир уруувус, күдээвис даштыкыда чурттап чоруурлар. Ол номумнуң ачызы-биле өг дугайын тайылбырлап, сүттен тыва араганы канчаар кылырын көргүзүп шаг боор мен. Төрелдеривистиң көдээ аалынга аппарып көргүзүп-даа чордувус.
Хөй чылдарда чагыдып номчуп чоруур «Шын» солунум ачызы-биле ажыктыг ном кылып алган, хүн бүрүде ону амыдыралымга ажыглап чоруур-дур мен. Улгады бээрге, чалалгалар үзүлбес боор чорду. Куда-дой, хылбык дой дээш кайнаар барбас дээр. Чоруур бетинде номум ажыткаш, йөрээл сөстерни номчуп, сактып алыр-дыр мен. Бо шагда магалыг, тускай чыпшырар өңнүг саазыннар бар, ооң-биле арыннарын демдеглеп, бижигилеп алдым. Ол онзагай номумну солун-сеткүүл салыр столумда салып алган, ооң ажыын хүн бүрүде көрүп чор мен. Чүс харлап турар солунувустуң номчукчуларынга онзагай номум дугайында сонуургаттым.
Дарья ООРЖАК.
Кызыл хоорай.
Чуруктарны авторнуң архивинден алган.
“Шын” №22 2025 чылдың июнь 12
