Чедер өртээл айлык черде арткан-даа бол,
Челер аъттың маңын өйлеп, суглук тыппайн,
Сеткилимниң аккыр чечээн белек кылдыр,
Черим, чонум нүүрүнге сөңнээр дээн мен...
В. Шаравии.
Бо чыл, өгбе солунувус «Шынның» 100 хар ою. Мооң-биле кады амыдыралының хөй кезиин «Шын» солуннуң арыннары-биле кады чурттап эрткен шылгараңгай журналисти база дагын сактыры артык эвес боор. Кандыг-даа чурттуң төөгүзү ооң кижилериниң салым-чолу-биле тудуш харылзаалыг болуп артар.
«Шынның» хоочун журнализи Валерий Шаравии ыр-шоорда чаңгыланган, тос орук белдиринде, Чадаана хемниң кыдыында Чудук-Кажаа деп черге 1929 чылдың май 29-та малчын араттың өг-бүлезинге дун оглу болуп төрүттүнген.
«Уктуг идик чылыын салбас, уктуг кижи угун салбас» дижири дег, ол ажылгыр ада-иезин дөзеп, кызымак, хүлээнген ажылын эчизинге чедирер, чүткүлдүг оол болуп өзүп келген.
Школачы чылдарында-ла өөредилгезинге сундулуун, үлегерлиин көргүзүп, тергиин өөреникчилерниң одуруунга санадып, башкыларының бүзүрелин чаалап ап, школаның хана солунунуң редколлегиязын удуртуп турган.
Хып дээн чалыы үезинде «Шын» солунга (1951 ч.) баштайгы ажылчын базымы «корректор» деп харыысалгалыг ажылдан эгелээн. Даанган ажылынга чүткүлдүг болурга «Сылдысчыгаш» солунунга чогаал килдизинге ажылдаткан. Аңаа ол килдис эргелекчизинге четкен. Билиг, мергежилин улам-на бедидип алыры-биле комсомолдуң Дээди школазының журналистика салбырынче 1952 чылда өөренип чоруткаш, бедик мергежилдиг кадр болуп келгеш, «Тываның аныяктары» солунга 10 ажыг чыл килдис эргелекчилеп ажылдаан. 1956 чылда «Сылдысчыгаш» солуннуң кол секретары кылдыр томуйлаткан. 1957 чылда Хабаровскыда партияның Дээди школазынче кирип алган. Аңаа үш чыл өөренип турда, «Тываның аныяктары» солуну ажылдаары-биле чалаан. Үр болбаанда КПСС обкомунуң инструкторунга ажылдай берген. 1968 чылда Тываның радио-телевидение комитединге оралакчылап, дараазында телестудияга директорлап чораан. Черле салымы ындыг турган боор, ол катап-ла «Шын» солунче эглип, амыдыралының эң-не хөй чылдарында редакторлаан удуртукчу болуп турар.
Ол чон ортузунга бедик көдүрлүүшкүннүг, дыңнадыг-медээ чепсектеринге шудургу, негелделиг ажылдап чораан болгаш бодунуң мурнунда салдынган сорулгаларын багай эвес күүседип, «Шынның» номчукчуларынга төлептиг бараан болуп келген. Ажылдап чораан чылдарында, кол сагыш салып чораан угланыышкыны, «Шын» солунга ажылдаар журналистерни шын шилип алырынче, оларны өстүрери, өөредири база кижизидеринче чугула кичээнгейни хүн бүрү салып чораан. Кижизиг, бөдүүн, сагыш човангыр удуртукчу Валерий Севилбаевичиниң арга-дуржулгазын, ажыктыг арга-сүмелерин дыңнап, өөренген корреспондентилер, бедик мергежилдиг журналистер хөй үнген.
Ол дүн-хүн дивейн, журналисчи, удуртукчу ажылынга үе-шагын, күжүн чарыгдап чорза-даа, чогаал бижиир салым-чаяанын кагбайн чораан. Ооң бирги шүлүү 1947 чылда парлалгага көстүп келген. 1968 чылда «Авамга» деп шүлүктер ному чырыкче үнген. Дараазында «Сеткилимниң аккыр чечээ» деп шүлүктер, балладалар база шүлүглел чыындыларын үндүргеш, чогаал сайгарыкчыларындан бедик үнелелди алган. Автор бодунуң чогаалдарында чалыы үезин, өскен-төрээн чер-чуртун алгап-мактаан одуругларны сагыш-сеткилинден илереткен.
Чогаалчының 2000 чылда үндүргени «Салым-чолдуң шорааннары» деп романынга каксы доктаап көрээлиңер. 2005 чылда ийиги ному парлаттынган. Романда Тываның 1921 чылдың мурну, Тыва Арат Республика, Совет Тыва үезин төөгүп бижээн. «Салым-чолдуң шорааннары» — ийи аңгы үениң кижилерин, амыдыралда болуушкуннарның агымын тодаргай, төөгүнүң шынынга дүүштүр чуруп көргүскен, хөй маадырларлыг чон дугайында чогаал. Амыдыралдың делгем оруунда аргалыг арт, алаак, хову, узун үениң дургузунда хөй-хөй аактыг ниитилел, мөзү-бүдүш, ужур-чурум шаптараазыннары турбуже, боттарының салым-чолундан чая баспайн, кижизиг арын-нүүрүн ышкынмайн, амыдыралын холдан салбайн келген, кызымаккай ажыл-ишчи салгалдар «Салым-чолдуң шорааннарында» чурттап чоруурлар. Төөгүнүң хөй янзы моондактары оруунга таварышса-даа, тывалар шыдамыы-биле бурунгаар хөгжүлдеже соксаал чок шимчеп чоруп органы чогаалдың дуңзаазы болуп турар. Олар бурунгаар, салым-чолдуң хүннээрек шорааннарының кырынче бүзүрелдии-биле, туруштуу-биле шимчеп олурарлар. Кол чүүл кижилер аразында ынанышкан, идегешкен, бүзүрешкен хамаарылгалар улуг черни ээлевишаан, чоннуң экииргек, кээргээчел, хүндүлээчел, эп-найыралчы сеткилдерин онзагай көргүскени номчукчуларның сонуургалын оттурар.
Хоочун журналистиң, чогаалчының бо ному амгы тыва литературада бир көскү, солун, өөредиглиг, кижизидикчи ужур-дузалыг, улустуң бурунгу ёзу-чаңчылдарындан, сагылгаларындан, ужурларындан барымдааларны, чурумалдарны тускай аян-биле киирген чогаал.
Мерген угаанныг, салым-чаяанныг журналист, чогаалчы Валерий Шаравииниң тыва журналистикага, өткүт үннүг өгбе солун «Шынның» сайзыралынга база чечен чогаалга балалбас исти арттырып, аңаа бедик көдүрлүүшкүннүг, буянныг ажыл-ишчи үлүүн киирип чорааны уттундурбас.
Мээң номчулгага, номчукчу сонуургалымны улам-на делгемчидип, ис баштаан солунум «Шынның» 100 хар ою-биле изиг байырым чедирбишаан, ооң ажылдакчыларынга быжыг кадыкшылды, ажыл-ижинге чаартылгаларны, аал-оранынга амыр-тайбыңны сеткилимден күзээр-дир мен.
Оранчокта хөй-ле чылдар узудаан бол,
Оруу узак «Шын» солун ол-ла хевээр,
Чаартылгаже, сайзыралче бүле демниг
Чалыы хевээр 100 чыл оюн демдеглеп тур.
Ирина ООРЖАК, А.С. Пушкин аттыг ном саңының редактору.
Чурукту интернеттен алган.
“Шын” №14 2025 чылдың апрель 17