"Шыны херек, миннир мен: “Шындан” өзүп үнген мен”

Бижикчи эш-өөрүмден
Бичези-ле ынчан — мен.
Адым дыңнааш, акыларым
Аажок-ла чаптаарлар.
Шыны херек, миннир мен:
“Шындан” өзүп үнген мен!

Бо нарын-берге үеде-даа Тывада үнүп турар солуннарның неделяда беш удаа үнер, эң-не хөй чагыкчы, номчукчулуу, номчуштуу, чонда нептереңгейи, алдар-хүндүлүү болбушаан турар ынак солунувустуң байыр-демдеглелдиг чылында ынчаар шүлүктээр барымдаа болгаш эрге менде бар деп бодаар мен. Ону бадыткаары-биле, кыска сактыышкынымны номчукчуларга бараалгадыры меңээ онза өөрүнчүг болгаш тааланчыг-дыр.

Мону эгелээрде, 1952–53 өөредилге чылынче хая көрнүр апаар-дыр мен. Ынчаардагы 8-ки классчы школачы үе-чергелеримден бо солунга чүве бижиир кижилер ховар турган. Ол шагда “Шынны” партийжи солун дижиринде ужур база бар чадавас. Канчангаш-ла, солуннуң редакциязынга кире дүжеримге, ынчаарда “Шынның” ажылдакчызы турган, “Доңгада кадыын” шээжи-биле билирим чогаалчы Салчак Тамба олургаш:

— Шүлүк бижип турар кижи-дир сен. Сталин башкының мөчээнинге сактыышкын кылдыр каш одуруглардан бижип эккел, аа? — деп мынчалган. Ол меңээ чүгле дилег эвес, харын даалга хевирлиг дыңналган. “Политиктиг частырыг” дээр чүве сагыжымга кирип, сести-сести, “Өлүм чок ат” деп эгелиг шүлүк шорбарлап алгаш, чеде бээримге, ол-ла дораан бирги арынга парладыпкан. Ынчап чоруй, Берияны тудуп хоругдаанда, аңаа каргыш салган база бир шүлүк сомнап алгаш, демги-ле Тамбага эккеп көргүзеримге, кижим.

— Чүү-кандыг-даа болза, күрүне ажылдакчызы чораан кижи-дир ол — деп, мени са кончааш, оомну үндүрбейн барган. Кижиге чүдүүр чорук ынчага чедир күштүг бооп артпышаан турганы ол чүве-дир. Сталинчи репрессияларны Н.С. Хрущевтуң сойгалаанының соонда, С.Тамбаның сүмези-биле бижээн шүлүүм сагыжымга дыка-ла анчыг, даржыктыг болган ийик...

Кызылдың башкы училищезинге өөренип киргеним күзүн курузумнуң сургуулдары-биле Балданжапов дээр бурят төөгү башкызынга баштадып алгаш, хем ол чарыында тууйбу заводунга шефтээнивистиң түңнелин “Шынга” бижип үндүрген мен. Ол медээ мээң баштайгы репортажым болган хевирлиг чүве. Оон эгелээш-ле, солуннуң ажылдакчылары меңээ аажок бүзүрээр, бижээн материалдарымны барык-ла хыналда чокка эрттириптер апарганындан, бир чурумалымга таарымча чок сөс час-тырыы эрте бергенин бодум безин билбээн мен. Көдээ Советте доктаамал комиссия деп бижиир тургаш, колхозта депкен болган мен. Ол дээш ону эскербейн эрттирипкен Алексей Алдын-Херел ирейни обкомга чемеледип, эпчок байдалга таварыштырыпканым меңээ өөредиг, кичээндириг болган.

Ынчалза-даа чурумалдарым, очерктерим, репортаж, медээлерим, шүлүктерим “Шынга” удаа-дараа парлаттынып турар апарган. Харын ол үеде-ле боор, солуннуң коллективи уран чүүл көрүлделеринге база киржип турган. Раиса Тас-оол угбай мээң “Ыржым дүне ыйба дег хар” деп лириктиг шүлүүмнү концертке аянныг номчааш, шаңналга-даа четкен сураглыг болган. Чогум-на ынчан “Шында” акы-угбадан “Сүрүң-оолдуң дуңмазы” деп кемчок, меңээ харын-даа тааланчыг дыңналыр шолага чединген мен. Аңаа мээң адым чолдак болганын сөөлзүредир билген мен. Ол дугайында ам мээң “Салим акый” деп баштаксымаар шүлүүмден номчукчу көрүп болур.

Мээң көдээ бижикчи, чогаадыкчы өзүлдемге аңгы-аңгы чылдарда “Шын” солундан парлалга хоочуннары Алексей Алдын-Херел, Байкара Хөвеңмей, Сергей Кызыл-оол, Куулар Аракчаа, Кыргыс Аракчаа, Тамара Норбу, Алексей Дургержаа, Алексей Аир, Күжүгет Шойгу, Сергей Шойгу, Валерий Шаравии, Владимир Чадамба, Экер-оол Кечил-оол, Чооду Кара-Күске, Куулар Сарыг-оол, Светлана Монгуш болгаш өскелер-даа улуг деткимчени көргүскенин өөрүп четтириишкин-биле сактып, демдеглевес аргам чок. Көдээ бюрократияга удур чамдык чидиг шүгүмчүлелдиг чүүлдерим, шүлүктерим дээш оларны үндүрген журналист өөрүмге, редакторларымга халалыг чеме айбычы дарга-бошкалардан база эвээш эвес дүшкүлээн дээрзин хаая эвес дыңнаар турган мен. Бодумга оон-даа артык аар-берге болгулаанын ажыг хомудал-биле сактыр-ла-дыр мен. Ынчалза-даа чаагай сеткилдиг кижилерден, чөптүг чоруктан Тыва ам-даа хоозураваан, шын мени кагбаанын база утпас мен. Бо-ла бижиттинип келген үем дургузунда мээң материалым “Шынның” “Кызыл самбыразынга” чаңгыс эвес удаа демдеглеттинген, солуннуң чарлаан мөөрейлеринге идепкейлиг киришкеш, шаңнал-макталдыг черни ээлеп-даа чордум. Көдээ бижикчи ажыл-чорудулгам дээш аныяамда-ла “Шынның” 40 чыл оюн таварыштыр Тыва АССР-ниң Дээди Совединиң Президиумунуң Хүндүлел бижии-биле шаңнадыр аас-кежик меңээ база таварышкан. Оортан бээр үжен чыл эрткенде, мону сактыры меңээ өөрүнчүг, чоргааранчыг-дыр. Ам ынак солунумнуң 70 чыл оюнче база-ла хол куруг эвес бар чор мен. Ол дээрге журналист эш-өөрүмнүң ачызы-дыр.

42 чыл дургузунда кады ажылдажып келген өгбе парлалганың бердинген патриоду, чагыдыкчы, номчукчузу, авторларының бирээзи мен деп чугаалапсымза, арным кыспас, эдипкен сөзүм дээш ам-даа харыысалга, хүлээлгелиг мен. 60 харлыымның бүдүүзүнде “Шынның” арнын нүүрүм кылгаш, чер-черде номчукчуларым-биле хөөрежиринге чанчыкта дарым ам-даа бар, кургаг деп бүзүревишаан мен.

Сески классчы оолак шаамдан
Четчип, буурул апаргымче,
Чеден харлаар “Шынымның” сээң
Сеткил, нүүрүң — мээң нүүрүм.
Сен-даа хоочун, мен-даа хоочун,
Чергелештир базып ора,
Улузувус мергени дег,
Угаан-бодал чулуун тарыыл!

Салчак МОЛДУРГА.
“Шын” солуннуң 70 чылдаанында үнген “70 чыл” деп номдан алган.
«Шын» №7 2025 чылдың февраль 27