Соңгу тевениң чүъгү аар дижир. Тоолчулар чыыжы тарай бергенде, бистиң музейге бир кырган чедип келген. Ооң ат-сывын Дүлүш Шарап дээр. Эргижирей берген куу пөс-биле бир-ле чүвени так ораап алган кырган болду. Чаңгыс дөс долаананың чанынга кожалаштыр олурупкан бис. Назы-харын айтырарымга, Пар чылдыг мен дээш, чолдак даңзазынга таакпызын тиккеш, боданганзыг олур. Арын-шырайын көөрүмге, чеден хар ажа берген, хирезин бодаарымга, бир-ле чүвеге сеткили хомудаан янзылыг.
– Радиодан дыңнадым. Силерниң музейде тоолчулар болгаш ыраажылар маргылдаазы болуп турар сураглыг болду. Меңээ чүве дыңнаткан эвес. Ал-бодум Улуг-Хемниң Хайыракан суурда чурттап олурар кырган мен. Кара чаштан тура тоолчуларның тоолун дыңнап, ыраажыларның аялгазын дыңнап өскен кижи мен. Игилдээр кижи мен. Мээң ырым дыңнаар кижи бар ирги бе? – деп, чоруй Шарап ирей ораап каан чүвезин чаза берди. Хүн караанга аът баштыг игилдиң хүрең дозузу кылаш диди. Шарап ирей бир-ле кыскажак тоолун чугаалап бергеш, аңаа таарыштыр бир-ле чиктиг аялганы игилинге тырта бээр кижи болду. Мээң сагыжымга ол ирейниң чүгле чаңгыс тоолчургу чугаазы артып калган, ол кударанчыг аялга чазын болгаш күзүн кулаамга бо-ла дыңналып келир ийин.
Шарап ирей аът баштыг игилиниң хөөнүн киирип-киирип, бир ужун кара былгаар хап идииниң хончузунуң аксынче кончуг аяар үстүрүп алгаш, чугаалай берди.
– Шагда болган төөгү-дүр ийин. Та шын чүве, та меге чүве, оозун кайын билир мен. Кырган-ачамның чугаазы-дыр. Ынчан дең-дуң миннир мен. Дүлүш Сайгыыл деп кырган Кастыг-Хөлдүң кыдыынга чурттап орган чүве-дир. Ол хөлге час боорга-ла, чүс-чүс кастар кээп хонуптар. Ол ирей дүлүштерниң бир бай дүжүмединге хөлечиктеп чораан, даады чылгы чылгылаар кижи турган. Чежемейниң-даа ядыы болза, өг чанында хөлде кастарже боо аннып көрбээн кижи-дир.
Бир катап ол бай дүжүмет бызаалыг инек-биле оглунга боо садып берген дижир. Ол оолдуң чогум адын билбес мен. Шолазы Хыдыкчы дээр чүве чораан. Бир чазын Сайгыыл ирейниң өөнүң чанында хөлге чүс-чүс кас база катап хонупкаш, кара туразында салдап турган. Бай дүжүметтиң оглу октуг боозун чажыра тудуп алгаш, Кастыг-Хөлдүң кыдыынга кедеңгиирлеп келген. Ийи кас хөлдүң кыдыынга чедир салдап келгеш, карактары дозураңнап, ылчыңнажып ойнап турда, шактыр боо дарс-ла диген. Сүржүп ойнап турган ийи чалыы кастың бирээзиниң ак-ак дүктери тоо-быдарадыр хадыгылай бергилээн. Хөрээндиве аттырыпкан кас дээрдиве ужуп үнген эжиниң соондува бир катап бажын согаш кылгаш, чалгыннарын далбаш-далбаш кылгаш, эрик кырынга кээп дүшкен.
Бо болза шагда болган чүве-дир ийин. Кара сеткилдиг Хыдыкчының бир кас адып каан хүнүнден эгелээш, Кастыг-Хөлдүң чүс-чүс кастары өскен-төрээн чуртун карартыр каапкаш, бир-ле чердиве дезип чоруй барган дижир чүве. Ол хөлге чүгле эжинден чарылган өскүс кас час боорга-ла, кара чааскаан чедип келгеш, хайыралдыг эжиниң өлүр аттырып каан черинге кээп хонуптар. Даңгаар эртен, орай кежээ чаңгыс кас шагда-дүпте читкен эжин сарынналып кыйгыргылаар. Ооң ол кээргенчиг алгызын тооп-дыңнаар эриг баарлыг кижи-даа, куш-даа тывылбас апарган. Ол өскүс кас чайны өттүр сарынналып чайлааш, терек бүрүзү саргарып чорда, Кастыг-Хөлдүң кырынга дескинип туруп бээр. Сыннар баштарынга башкы хар чаап, сыыннар эдип турар өйде, өлүртүп каан эжин база катап кыйгырып-кыйгырып, оон тып чадааш, изиг орандыва улчуп чоруп каар турган. Куш эжинден чарлырга, эш тывылбас деп чүве ол-дур ийин.
– Анаа чораан касты чоп боолап кааптың? – деп, Дүлүш Сайгыыл килеңнеп-хорадап, байның оглун сегирип алгаш, чаагындыва алагадапкан ышкажыл. Демги тенек оол адазынга барып хомудаан чүвези ыйнаан. Бир хүн Хыдыкчының адазы хөлечик чылгычыны келдирти бергеш, чула эриидеп каапкан. Сайгыыл арай боорда чанып келген. Балдырының балыг чери куртуй берген Сайгыыл өөнүң чанынга чыдарга, өскүс кас хөл кыдыынга үнүп келгеш, база-ла кударанчыг алгызын алгырып, эриидеткен хөлечикти кээргээри ол чүве ыйнаан, самдар өгнүң кырынга дескинип-ле турар болган.
Дүжүметке балдырының эъдин үзе эриидеттирип алган хөлечик чылгычы биле эжинден чарылган өскүс кастың салым-чолу сөөлүнде барып дөмей болган. Өжээргек чоруктуң хайындан хөлечик чылгычы чалыы чорааш-ла, кызыл-дустап чоруй барган. Үжен чыл кара чааскаан чурттап келгеш, өскүс кас база коргунчуг өлүмге таварышкан.
Бир чазын өскүс кас база катап чалыы-чараш эжиниң өлүр аттырып каан черин эргип келген. Назылап кырааш, аартай берген. Бир хүн эжинден чарылган черге келгеш, кургамзык кылдыр алгыргылаан. Ооң кударанчыг үнүн дыңнаар чаңгыс-даа кас ол хөлде чок болган. Хеп-хенертен бора хартыга кылыйтып кел чораан. Кырый берген өскүс кас чалгыннарын шагзыргайы кончуг далбаңнадып, чер кырындан бедип чадап чорда, авааңгыр хартыга кырындан хииктелдир кылыйтып келгеш, чоон моюндан теп алгаш, ужуп ыңай болган.
Кырган шуваганчы өгден үне халааш, холун далбаңнадыр чайгылааш, мөгүдеп алгыргылаан. Күчүтен хартыга аспактапкан олчазын халаңнатпышаан, ырап бар-ла чыткан. Шуваганчы дыңнап турарга, хөөкүй кас чаннып-чалбарып алгырар болган.
Өскүс мен!
Чаңгыс мен!
Мени сал!
Мени сал!
Өскүс кастың чалынган алгызын дыңнап кээргээр эжи-даа чок, өңнүү-даа чок болган. Өскүс кас, кырган кас чеже-даа далбаңнаарга, араатан хартыга көңгүс тоовас болган. Бора хартыга мокулчак тей бажынга барып хонуптарга, башкы харның кара черниң кырынга дүжүп келгени дег, ак-ак дүктер тоо-быдарадыр эстеп-хадып туруп берген.
Шарап кырганның чугаазын дыңнаар дээш, аът баштыг игил тыртып органын шоолуг эскербейн барып-тыр мен. Кырганның шедиргеленчек үнү чоорту суларай бээрге, бирде чалынганзыг, бирде хорадаанзыг, бирде кудараанзыг аялгаларны дыңнап кааш, чүлдү-чүрээм шимирт кылынган. Шарап ирейниң караандан кээргелдиң чажы төктүп, игилиниң хылдарындан өскүс кастың дугайында уяранчыг аялга дыңналбышаан турду. Сактырымга, долаананың кат-чимизи безин изиг хаттың эзининге шондур кактыргаш, кызыл-кызыл шуруларлыг апарган ышкаш болду. Ийи сайлык база игилдээр кырганның чанынга сүрүштүр маңнажып келдилер. Бирээзи кырганның идииниң бажынга кээп хонупту. Бирээзи кырганның черде салып каан даңза, хавынче көрүп-ле олур. Чымчак сеткилдиг кижини сайлык безин эндевээни ол боор деп бодап олурдум. Шарап ирей игилдээрин соксадыптарга, өскүс кастың дугайында шаандагының кударанчыг аялгазы хөвуже шиглей улчуп бар чыткаш, эсти берди.
– Дээрниң байы – айында, хүнүнде, сылдызында дижир. Черниң байы – аңында, кужунда, балык-байлаңында, кат-чимизинде дижир. Куштуң-даа оглу, кижиниң-даа оглу дөмейлежи бээр салым-чолдуг. Бай болур дизе, оранның кужун безин камгалаар херек. Өскүс кас дугайында кударанчыг аялга болза, бурун өгбелерден дамчып келген чүве болгай. Мен дайылдажып чоруткаш, ол олчаан келбейн барган чээним оолду сактып келгеш, база-ла ол аялганы аът баштыг игилимге тырта бээр кырган мен ийин.
Кударалдың аялгазы – кээргелдиң аялгазы ол-дур.
Монгуш Кенин-Лопсан.
1979 чыл.
Чуруктарны интернет четкизинден алган.
