Декабрь 21-де ТР-ниң Культура яамызының хуралдаар залынга “Өскүс-оол. Сырын-хаттың тоожузу” мюзикл тургузар төлевилелдиң боттанылгазының аайы-биле “Ниитилелдиң сагыш-сеткил болгаш мөзү-шынар үнелелдерин хевирлээринге театр репертуарының салдары” деп “төгерик стол” болуп эрткен. Ону РФ-тиң болгаш ТР-ниң Культура яамыларының база В. Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрының деткимчези-биле Россияның Театр ажылдакчыларының эвилели организастаан.
Аңаа К. Шойгу аттыг фондунуң удуртукчузу Ирина Шойгу, ТР-ниң Культура сайыды Виктор Чигжит, Москва, Санкт-Петербург хоорайлардан чаладып келген Россияның театр уран чүүлүнүң сураглыг критиктери, эксперттери, болгаш республиканың билдингир культура ажылдакчылары, культура талазы-биле эртемденнери, муниципалдыг улусчу театрлар режиссёрлары киришкен.
Театрже чүү дээш баарыл?
“Театрже чүү дээш баарыл? Амгы үениң кижизинге театр херек бе? Үениң негелделеринге дүүштүр көрүкчүнү чүнүң-биле сонуургадып болурул?” деп айтырыгны болгаш ниитилелдиң сагыш-сеткил болгаш мөзү-шынар үнелелдерин хевирлээринге театр репертуарының салдарының дугайында “төгерик столдуң” киржикчилери сайгарып чугаалашкан.
Санк-Петербург хоорайдан келген уран чүүл эртеминиң кандидады, музыковед, хөгжүм талазы-биле критик, “Алдын маска” театр уран чүүлүнүң национал шаңналының жюри кежигүнү, Георгий Ковалевский-биле “төгерик стол” мурнунда ужурашкан бис:
– Амгы үеде хөй гаджеттер тыптып келгениниң салдары-биле интернетче хөй кижи үезин чарып турар-даа болза, театрже көрүкчү кээп турар. Кандыг-даа чон бодунуң төөгүзү, чаңчылдары, культуразы-биле байлак. Ол бүгүнү театр бодунуң көрүкчүзүнге, ылаңгыя бистиң келир үевис болур аныяк салгалга сонуурганчыг кылдыр кандыг хевирге көргүзери – чугула айтырыг.
Россияның хөй хоорайларында хөгжүм театрлары 90 чылдарның төнчүзүнден эгелеп хөгжүп, аңгы-аңгы мюзиклдерни көргүзүп эгелээн. Мюзикл жанры дыка нарын-даа болза, нептереңгей апар чыдары өөрүнчүг. Тываның хөгжүм-шии театрында салдынган тыва чоннуң тоолунга үндезилээн мюзикл бодунуу-биле онзагай. Ында мөңгеде көдүрлүп чоруур ак биле кара сагыш, эки биле бак, шынчы чорук биле мегечи чорук дээн ышкаш айтырыгларны көдүрүп турар. Мен Тываже кээр мурнунда ажылдап турар институдумнуң ном саңындан 1971 чылда үнген “Люди тувинского театра” деп ном тып алгаш, номчудум. Номнуң төнчүзүнде ынчангы театрның долу репертуарын чыскаап бижип каанын сонуургадым.
Кажан даштыкы культураның амгы салгалдарга салдары тергиидеп турар үеде национал республикаларда боттарының ёзу-чаңчылдарын, культуразын, төөгүзүн кадагалап арттырары-биле театр уран чүүлүнүң ролю улуг болуп турарын регионнарны кезип чорааш, ону эскерип, үнелээр чордум.
Бодум Алтай крайга төрүттүнген болгаш, Сибирьге дыка ынак мен. Мени өөрткен чүүл чүл дизе, Тыва кайгамчыктыг чараш бойдузун, байлак төөгүзүн болгаш культуразын кадагалап арттырып алганы-биле чергелештир, чеже-даа төптен ырак, демир-орук чок-даа болза, үе-биле деңге хөгжүп турары. Ынчангаш кайда-даа катаптаттынмайн турар чүүлдерни бодунуң үндезин культуразы, төөгүзүнден дилеп тыпкаш, театр бодунуң репертуарынче киирип, чогаадыкчы ажылдаар болза, көрүкчүлеринге өөрүшкү болурундан аңгыда, өскээртен ону көрүксээн, бо республикаже келиксээн улустуң саны улам көвүдээр дээрзинге бүзүрээр мен – деп, сураглыг критик чугаалаан.
РФ-тиң Театр ажылдакчыларының эвилелиниң Төп аппарадында Хөгжүм театрларының чогаадыкчы эргелелиниң Кабинединиң эргелекчизи, критик Ольга Кораблина “Чурттуң мюзиклиниң тыптып турары – хөгжүм театрының чаа жанрында боттуң дөмейлешкээниниң дилээшкиннери болгаш тывыышкыннары” деп илеткелди кылган. Москваның К.С. Станиславский биле В.И. Немирович-Данченко аттыг академиктиг хөгжүм театрында литература килдизиниң удуртукчузу, “Алдын маска” театр уран чүүлүнүң национал шаңналының жюри кежигүнү Дмитрий Абаулин болгаш өске-даа эксперттер, критиктер “төгерик столдуң” темазынга хамаарышкан хөй сайгарылгаларны кылганнар.
Оон аңгыда, “төгерик столдуң” киржикчилери “Өскүс-оол. Сырын-хаттың тоожузу” мюзикл дугайында чугаалашкан. Россия чергелиг ады-сураа хөйге билдингир критиктер, эксперттер, музыковеттер бир үн-биле чаа мюзиклди эки деп үнелээш, ооң оруу узун дижип, оштап чугаалашкан.
К. Шойгу аттыг фондунуң удуртукчузу Ирина Шойгу Тыва театрның репертуарынче бодунуу-биле бир тускай, онзагай мюзиклдиң киргенинге өөрүп, ол төлевилелди боттандырган бүгү чогаадыкчы бөлүкке байыр чедиргеш, четтиргенин илереткен. ТР-ниң Культура яамызы-биле К. Шойгу аттыг фондунуң кады боттандырган төлевилелдериниң аразында бо төлевилел эң-не улуг хемчээлдиг болурда, кыска хуусаада боттандырган улуг ажыл дээрзин чугаалаан. Республиканың чурттакчыларынга улуг белек болган бо төлевилелдиң автору Сергей Шойгу ажыл эгелей бээрге, ооң боттанылгазын кичээнгейлиг хайгаарап, баштайгы көрүлдезин четтикпейн манап турганын дыңнаткан.
Ук Фондунуң Тываның Культура яамызы-биле када ажылдажылгалары ам-даа уламчылап турар. Удавас Кызылдың «Тубтен Шедруб Линг» хүрээзи-биле база солун төлевилелдерни боттандырары көрдүнүп турар. Шак ол төлевилелдерге өскээртен чалаттырган улус эвес, а республиканың культура ажылдакчыларын киириштирер дээнин Ирина Шойгу дыңнаткан.
К. Шойгу аттыг Фондунуң “Өскүс-оол. Сырын-хаттың тоожузу” төлевилел ТР-ниң Чазаа болгаш Культура яамызының деткимчези-биле 2024 чылдың июль айдан эгелээш, декабрь 21-де В. Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрынга мюзиклдиң баштайгы көрүлдези-биле ажылын доосканын сагындыраал.
Өскүстүң ырызы көрүкчүнү ыгладыпкан
Чайдан тура көрүкчүнүң манааны “Өскүс-оол. Сырын-хаттың тоожузу” мюзиклдиң баштайгы көрүлдези Тываның кол сценазынга болган. Ол хүн республиканың бүгү интеллигенциязы, билдингир кижилерден аңгыда, чазак-чагыргадан даргалар, депутаттар, чалаттырган аалчылар шупту театр долдур чыылган.
Кижи бүрүзүнге Өскүс-оол дугайында тоол чаа чүүл эвес дизе, хөөредиг болбас. Ооң сюжеди шупту улуска билдингир – бакты эки сагыш тиилеп алыр, шынчы чорук тергиидээр, төнчүзүнде аас-кежик делгерээр. Ынчалза-даа бо удаада, бичиивистен таныырывыс тоолдуң маадырлары шупту ырлап эгелээн. Чаа мюзикилди тургузары-биле, аңгы-аңгы хоорайлардан театр уран чүүлүнүң тергииннерин чалаанын дыңнаан көрүкчү бир-ле хуулгаазын чүүл манаан дег, кичээнгейлиг көрүп эгелээн...
Шынап-ла, сцена, чырык каасталгазы, артистерниң костюмнары, аңгы-аңгы аялгаларга үдеткен артистерниң ыр-шоорунуң шынарлыы, сөс-домааның тодазы, либреттонуң чараш тыва дылда бижиттингени дыңналып келген. Тыва театрның артистериниң чараш оюн-көргүзүү ол кежээ эң-не дедир көрүкчүнү безин чоорту тоол оранынче эдерти берген... Ылаңгыя Өскүстүң ырызын Өскүс-оол бадыра бээрге, хөй кижиниң караа шыгып, ишкирнигип олурганы шын. Ыр-шоорлуг шии доостурга, көрүкчүлер “Браво!” дижип, туруп келгеш, катап-катап изиг адыш часкаашкыннары-биле хүлээп алган.
Шак мындыг деңнелдиг шии бо чоокта тыва сценага үнмээн дээрзинге чөпшээрешпес арга чок. Чазак Даргазының оралакчызы Орлан Сарыглар сценаже үнүп, мюзикилди тургузары-биле чаладып келген чогаадыкчы бөлүктүң кежигүннеринге ТР-ниң Чазак Даргазының хүндүлел бижиктерин шуптузунга тывыскаш, байыр чедиргеш, Чаа чыл уткуштур Тываның көрүкчүлеринге чараш белекти кылган К. Шойгу аттыг Фондунуң удуртукчузу Ирина Шойгуну сөс алыры-биле чалаан. Тывага болуп көрбээн улуг төлевилелдиң автору Сергей Шойгу дээрзин катап база чонга дыңнаткаш, Ирина Шойгу артистерге болгаш мюзикилди тургузарынга киришкен кижи бүрүзүнге четтиргенин илереткен.
Мюзикилди ол хүн көрген көрүкчү бүрүзү делегейде ады алгаан чаңгыс чер чурттуувус Сергей Шойгунуң төрээн Тывазынга кызыгаар чок ынаан, ооң ачызында боттанган төлевилелинден катап база эскерип, чугаалажып тараан.
Хам эвес, чыынды овур-хевир
Декабрь 22-де В.Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрынга мюзиклдиң тургузукчулары, чалаткан эксперттер, критиктер-биле парлалга конференциязы болуп эрткен.
Аңаа культура сайыды Виктор Чигжит Тываның культура амыдыралында улуг болуушкун болганын демдеглээн. Ону тургускан чогаадыкчы бөлүк: режиссер – Александра Лебедев, сценограф болгаш чурукчу – Алексей Тарасов, хореограф – Николай Андросов, ыры башкызы – Алла Михайлова, композиторлар – Урана Хомушку, Роман Чокуров, либретонуң автору – Вилория Шожукпан болгаш костюм талазы-биле чурукчу – Маңнай Хомушку оларның кылган улуг ажылы Чаа чыл уткуштур көрүкчүлерге, театрга чараш белек болган деп үнелээн.
“Дыка кыска хуусаа – 3 ай дургузунда шии тургузары дээрге, боду бодунче кыйгырыг салганы-биле дөмей чүве-дир. Ынчалза-даа бо төлевилелче тергииннерни мөөңнээнинден бо ажылды боттандырар аргалыг болдувус. Төлевилел бистиң боттарывыска безин, дыка онзагай тускай болду. Мындыг чараш республиканың төөгүзүнге артар дээрзинге бүзүрээр бис” – деп, режиссер Александр Лебедев чугаалаан.
Парлалга конференциязынга журналистер шииде маадырларның костюмнарынга хамаарыштыр айтырыгларны салган. Чижээ, хамның костюму орус тоолдарда хөгледикчи чалчаларныынга дөмейлежи бергени тыва көрүкчүге арай билдинмейн барганын чугаалааннар.
Ол дугайында эксперттер, критиктер-биле маргыжыышкынныг сайгарылганы кылганын Бурят Республиканың уран чүүлүнүң алдарлыг ажылдакчызы, доцент, композитор, Россияның композиторлар эвилелиниң кежигүнү, Бурятияның композиторлар эвилелиниң баштаар чериниң даргазы Лариса Санжиева чугаалаан. “Хам чүдүлгени хүндүлеп чоруур национал республикаларга хамның хевин ынчаар көргүскенинге бодум хуумда чөпшээрешпээн мен. Көрүкчүлер өскээр хүлээп ап болур болгай” – деп, ол чугаалаан. Аңаа харыы кылдыр критик Ольга Кораблина, бо мюзиклде Кара-Хамның овур хевирин езулуг хам кылдыр көргүспээн, эң-не багай кижилерниң чыынды овур-хевирин көргүзүп турар болганда, ооң костюмун ынчаар кылганын тайылбырлаан. Режиссёр Александр Лебедев ону бадыткап, шииде езулуг хамны көргүспейн турар, тыва көрүкчү ону шын хүлээп алыр боор дээрзинге идегеп турарын чугаалаан.
Парлалга конференциязынга тоолдуң кол маадыры Өскүс-оолду ойнаан Национал театрның артизи Ачыты Салчак база киришкеш, мюзиклге ойнаары кандыг болганын чугаалаан:
“Шак мындыг улуг рольду ойнаар кылдыр мени шилип алырга, дыка аас-кежиктиг-дир мен деп санап турдум. Ол рольга ойнаарда, бичии арып алырын сүмелээрге, кызып тургаш, 11 кил чиигей бердим. Мюзикл жанрында бир дугаар ойнап турар мен. Александр Юрьевич, Николай Николаевич, Алла Романовна деп мындыг алдарлыг улус-биле ажылдаар аас-кежик меңээ келгенинге канчаар-даа аажок өөрүп, шуптузунга четтиргеним илередир-дир мен. Ылаңгыя режиссёр-биле ажылдай бээрге, кижи аштаанын безин уттуп алыр, хүннүң эрткенин-даа билбейн баар чорду. Бистиң театрывыска ыры-хөгжүмнүг шиилерни көргүзүп турган. Мюзикл ол шиилерден көңгүс ылгалдыг, белен эвес ажыл дээрзин көрдүм. Ырлап тургаш, бичии-ле тактыдан чыдып каар болза, ол-ла. Оон улаштырып шыдавайн баар. Бо мюзиклдиң чедиишкинниг болганынга чалгынналып, хей-аъдым көдүрлүп, шупту киржикчилерге изиг байыр чедирип тур мен!” – деп, артист өөрүшкүзүн үлешкен.
Ачыты Салчактың ырлап тургаш, тыва чоннуң чоргааралы сыгыт-хөөмейни бадырып турары, чаа мюзикилге дыка улуг каасталга болган дээрзин Лариса Санжиева мактап демдеглээн. Шииниң тургузукчу бөлүү журналистерниң өске-даа айтырыгларынга тода харыыларны берген.
Төнчүзүнде, ТР-ниң культура сайыды чаа төрүттүнген мюзиклдиң моон-даа соңгаар салым-чолунга хамаарыштыр бодалдары-биле үлешкен. “Бистиң мурнувуста ам мюзиклди Россияның эң-не билдингир сценаларынга көргүзери-биле белеткел ажылдарын чорудар сорулгалар тургустунган. Ол талазы-биле ажыл эгелей берген. Чалалгалар безин кээп эгелээн. Мюзиклдиң мурнунда ам-даа улуг чедиишкиннер манап турар дээрзинге бүзүрээр мен” – деп, парлалга конференциязын доозуп тура, Виктор Чигжит чугаалаан.
Карина МОНГУШ.
Ада Тюлюштуң тырттырган чуруктары.
“Шын” №99 2024 чылдың декабрь 25
