Сураглыг бразиль чогаалчы Жоржи Леал Амаду ди Фария (10.08.1912 ч. – -6.08.2001 ч.) “Элезинниң капитаннары” деп тоожузун 1937 чылда бижээн. Ооң кол маадырлары кудумчу кезип чоруур өскүс арткан назы четпээннер. Кол болуушкун 1930 чылдарда Бразилияның 26 штадының бирээзи Баиляда болуп турар. Ада-иезиниң хайгааралы чок кудумчуда арткан өскүстер 8-тен 16 харга чедир барык 100 ажыг кижи чыглып, амыдыраарының аргаларын тып, чамдыкта эрткен-дүшкен улустан колданып, чамдыкта үптеп, оорланып, чоорту дээрбечи бөлүк апарган. Тоожу чырыкче үнүп келген соонда, ооң баштыңчызы ону делегейниң 50 ажыг чурттары очулдуруп, аңаа үндезилээн “Генералдар” деп шиилер, уран-чечен фильмнер чаңгыс эвес үнгүлээн.
Тывага Ж.Амадунуң тоожузунга үндезилээн “Генералдар” деп шиини ТР-ниң алдарлыг артизи, В. Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрының режиссеру Орлан Монгуш Кызыл кожууннуң уругларның “Челээш” театр бөлгүмүнге 2023 чылда салган. Оларның ол шиизи эрткен чылын социал театрлар аразынга республика чергелиг болуп эрткен “Хуулгаазын көрүш” фестиваль-мөөрейниң улуг бөлүктүң киржикчилериниң аразындан тиилеп үнгеш, алдын шаңналын чаалап алган. Бичии бөлүкке Чеди-Хөлдүң школачыларының «Артхаус» театрының «Эдельвейс» коллективиниң “Чиполлино болгаш хөглүг компания” деп шиизи тиилекчи болганын сагындыраал.
Үстүнде адаанывыс алдын шаңнал эдилекчилеринге ТР-ниң Культура яамызының шаңналы – Тываның кол сценазынга шиилерин катап көргүзер арганы берген.
Бо коллективтер февраль 20-де В. Көк-оол аттыг Национал театрга шиилерин көрүкчүлерге катап база бараалгаткан. Аңаа республиканың школаларындан башкылар, өөреникчилер болгаш ада-иелер база хөй келген. Көрүкчүлерниң бирээзи Алекмаа Ховалыг бодунуң бодалдары-биле үлешкен:
– Хүндүс көргүскен Чиполлино дугайында бичии уругларга шиини ажылдаар дээш көрүп четтикпедим. Кежээ болган шиини көргеш, сонуургадым. Бодум башкылап чораан болгаш, өөреникчилер шииде ойнап турар дээрге, албан-биле келгеш, көрдүм. Шииде көдүрүп тура тема – өскүс арткаш, хайгаарал чок кудумчуже үне берген ажы-төлдүң нарын-берге салым-чолунуң дугайында айтырыг кайы-даа үеде эң-не чидиг болуп артпышаан. 30 чылдарда кайда-чүде бир-ле Бразиль чурттуң далай кыдыынга болган шын болуушкунга үндезилээн төөгү дээрзин, оон билип алдым. Ол бичии дээрбечи бөлүкче кире берген назы четпээннерниң аразында салым-чаяанныг, эки кижилер база бар деп чүүлдү көргүскенин өзүп келгеш, чогаалчы, кино артизи, шажынчы лама башкы апарган деп чугаалап турда, билдим. Ындыг уругларның аразында салым-чаяанныглар база хөй, эки орукче эглип, эки кижилер болу бергенин бо шииде көргүскени дыка эки болду.
Эң-не нарын социал айтырыгны шак мынчаар шииде өөреникчилер боттары ойнап турарын, оларның тыва дылга эки чугаалап турарын онзазындым. Эгезинде ырак суурлардан өөреникчилер ойнап турар деп бодадым, оон сөөлүнде чарлай берзе, Кызыл кожууннуң Каа-Хемниң өөреникчилери болду. Эр хейлер!
Ада-иези чок болган соонда, угбашкыларның бажыңын төрелдери хунаап алгаш, боттарын кудумчуже үндүр октаптарга, амыдыраарының аргазын дилеп, база-ла “генералдарның” бөлүүнче кире бергенин дыка хараадап, кээргээш, караам чажы сыстып келген көрүп олурдум. Чүге дээрге амгы үеде чанывыста шак ындыг болуушкуннар болуп турары чажыт эвес. Ийе, ындыг уругларга көрдүнген күрүнеден деткимчелер бар. Өскүс уруглар-биле ажылдаар тускай органнар, специалистер барын бар-даа болза, оларга шуут алдырбайн баар, багай орук-биле чоруй баар ажы-төл база бар-дыр ийин. Шак ындыг берге байдалда таваржы берген ажы-төлге кыдыындан дуза кадып кээр, оода-ла чагыг-сөзүн бериптер улуг улус турары чугула. Шииде лама башкы оларга эки салдарлыг болган деп билдим. Бо бичии өөреникчилерниң шииде дыка шынныг кылдыр ойнап турарын демдеглевес арга чок. Шыдаар-дырлар. Кожууннарга база бо шиини көргүскен болза.
Кудумчу чуртталгазынче кире берген уруглар чеже-даа каржыланып, корум-чурум үрээринче сундуга бээр болза, сеткилиниң ханызында бир-ле эки сеткили, чижээ, авазынга ынакшылын олар дөмей-ле шыгжап алган чоруур. Ынчангаш олар эки сеткил, энерел сеткилди дөмей-ле үнелеп билир боор. Черле ынчаш, аргалыг-ла болза, өскүс ажы-төлдерни кажан-даа кыдыглавас болза эки. Оларның багай чаңчылдарже кире бээринге чамдык таварылгаларда улуг улус роль ойнаан болгулаар. Ол багай. Шии соонда ажы-төлүвүстү камнаалыңар деп чугаалаксаам кээп турду.
Чарлаттынган Өг-бүле чылында шак ындыг социал угланыышкынныг шиилерни көргүзүп эгелээни дыка шын деп бодум хуумда ынчаар үнелеп көрдүм.
Сорунза МОНГУШ.
Чурук авторнуу болгаш интернеттен алган.
“Шын” №14 2024 чылдың февраль 24
