«Эки кылган ажыл –
Элеп читпес алдар»
Амыдырал-чуртталгазында кижи өскен, төрүттүнген чери, өргүн чону дээш, ада-иезиниң, арат-чонунуң мурнунга кылган туткан ажыл-ижин бараалгадыр хүлээлгелиг.
Бурун-даа шагда, кайы-даа үеде хөй-ле чоннуң ёзу-чаңчылдарында кижи өгбелерниң мерген чагыгларынга кижизиттиннер. Кижи болуп төрүттүнгеш-ле, ада-иезиниң кижизидилгезиниң ачызы-биле чон аразынга ылаптыг овур-хевири-биле кижи ылгалып келир.
Чамдыызының үзел-бодалы боттарынныы-биле болур. Чуртталгазында бурунгаар көрүш чок, эрткен үеже хая көрнүп, түңнел кылбас. Ынчалза-даа өскелеривистиң аразында ховар кижилер турар. Оларның үзел-бодалы чиге, шын, дорт, туткан холу дыңзыг, чугаалаан сөс-домаа чедингир, бодалдары чараш, күзел-соруу күштүг, чүрээ дидим, изиг тура-соруктуг, хей-аъды бедик болгаш кылган ижи көскү. Күрүнеге, хөй-ниитиге-даа эки кылган ажылының түңнели илереп кээр. Ындыг кижилерниң чараш үзел-бодалдарының дүлгүүрү: чиге бодал, салып алган сорулгазы;
— Бо амыдыралда «Кым мен, чүнү кылдым?» — деп айтырыгларга дүгжүр, база ажыл-ижи түңнеттиннер.
Хүндүлүг, номчукчулар! Бо үстүнде мээң бижээн чүүлүмге дорт хамаарылгалыг кижи бистиң чаңгыс чер чурттуувус Светлана Димит-биле таныштырыксадым. Дооскан эртеминиң аайы-биле кылган чурт-шинчилел ажылының түңнелинде «Кавайым, төрээн черим – Арыг-Бажы» деп чыып бижээн онза-чараш ному амгы үеде парлалгада.
Светлана Владимировна бодунуң күжүн, билиин харам чокка ажыглап, төрээн суурунуң төөгүзүн болгаш өгбелериниң төлептиг, бөдүүн ажылчын кижилериниң дугайында ажы-төлүнден, төрелдеринден чыып тургускан төөгүлери ном кылдыр үнүп кээри суурувустуң чонунга улуг үнелиг белек.
Светлана Владимировнаның боду-биле таныштырайн.
«Ада-иениң көрүнчүү – ажы-төлүнде» болгай. Ава-ачазы бөдүүн ажылчын улус. Ачазы Натпит Владимир Алексеевич тудуг ажылдарынга чазаныр, шевер болгаш Улуг-Хем кожууннуң ПМК тудуунга ажылдап, кожууннуң суурларының бажыңнарын тудуп, кожуунунуң хөгжүлдезинге улуг үлүг-хуузун киириштирген төлептиглерниң одуруунда.
Авазы Натпит (Кызыл-оол) Клара Ховалыговна башкы институдун дооскаш, хөй чылдар иштинде суурувустуң уруглар садынга эргелекчилеп ажылдааш, амгы үеде хүндүлүг дыштанылгада.
Светлана Владимировна өг-бүлезинде улуг уруу болгаш ава-ачазынга дузазын элээди назы-харында-ла көргүзүп, дуңмаларын карактажып өзүп келген. Орлан-эрези-биле Света ылгалып, ажыл-ишке эрес-кежээ, ада-иезиниң чөленгиижи деп мактадып чоруур. Өөредилгеге, хөй-ниитиге, күш-культурага хандыкшылдыг болгаш Тыва Республиканың күш-культураның тергиини деп бедик аттың эдилекчизи. Чаңгыс мергежилдиг эштериниң бүзүрелдиг чөленгиижи, Улуг-Хем кожууннуң хоочун башкылар аразында «Тергиин дагдыныкчы» деп мөөрейниң тиилекчилериниң бирээзи.
Өскен-төрээн чери Улуг-Хемниң Арыг-Бажы. Бүгү назынында суурунга ынаныжын көргүзүп, чоргаарланып чоруур. Школаны дооскаш-ла, эртем-билигниң улуг оруунче шымнып киргеш, сонуургалының аайы-биле башкы училищезин эге класстар башкызы кылдыр дооскан. Немей Красноярск хоорайга танцы-сам башкызы болгаш Сибирь федералдыг университеттиң Лесосибирск хоорайда салбырын башкы психолог кылдыр дооскан.
Салгал аайы-биле чаңгыс мергежилде башкы болуп турар 3 дугаар салгалы. Башкы мергежилин дооскаш, эртеминиң аайы-биле ажылдап чораан кырган авазы (Дыртый) Вера Кызыл-ооловна Чодураа суурнуң хоочун башкызы, өөнүң ээзи Владимир Саспыкаевич Шойдуң Ада-чурттуң Улуг дайынының киржикчизи, Тываның 11 эки турачы танкистериниң бирээзи.
Светлана Владимировна хөй чылдар иштинде башкы мергежилиниң аайы-биле ажылдавышаан, уран чүүл-биле тудуш ажылдап чоруур. Бо хүнге чедир төрээн чурту, чаңгыс чер чурттуглары-биле быжыг харылзаалыг, суурунуң эрткен үези болгаш келир үези дээш сагыш човап чоруур төлептиглерниң бирээзи деп демдеглеп чоргаарланыр бис.
Ооң 2020 чылдан эгелеп кылган чурт-шинчилел ажылының түңнелинде суурувустуң Маадыр иелеринге, мөгелеринге болгаш Маадырларынга чыып тургускан чуруктуг видеолары үнген. Суурувустуң төөгүзүнге балалбас исти арттырып каанынга өөрүп, чонумнуң мурнундан мөгеер-дир мен! Чүге дизе мындыг улуг түңнелдиг ажылды чүгле бергелерге торулбас, туруштуг болгаш изиг күзелдиг, чараш бодалдарлыг, сонуургалдыг кижи кылыр деп демдеглеп каары чугула.
Бо ажыл Тываның суурларынга үлегер-чижек болур ужурлуг. Ном саңының шугумун дооскан тускай эртемниглерниң кичээнгейинге! Мындыг ажылды суур бүрүзү кылып, төөгүге ада-өгбевисти, төлептиг тыва чоннуң кижилерин мөңгежидерин кыйгырар-дыр мен.
/ Чечек ДОРЖУ.
“Шын” №77 2024 чылдың октябрь 9