«ЧАА ОРУК» СОЛУННУҢ 80 ЧЫЛДААНЫНГА
Декабрь 15-те Чөөн-Хемчик кожууннуң солуну “Чаа орук” (“Ленинчи орук”) 80 чыл оюн демдеглээр. Кижи назыны-биле деңнээр болза, “Чаа орук” — акшый берген, буурул баштыг, хөйнү көрген, “көдүрбээн хөнээ чок” өгбе солун-дур ийин. “Чаа орук” солуннуң амгы редактору, хоочун журналист Вячеслав Монгуш ноябрь 29-та 91 дугаарлыг “Шын” солунда “Чаа оруктуң” эрткен төөгүзүн, аңаа ажылдап чораан редакторларны салаа базып санап, делгереңгейи-биле бижээн. Ук солунга мен база хөй чылдарда ажылдап чораан болгаш, улуг-биче эш-өөрүм, коллегаларымның дугайында сактыышкынымны номчукчуларга бараалгаттым.
Мен хөй чылдарда Бай-Тайга, Чөөн-Хемчик кожууннарның школаларынга орус дыл, чогаал башкылап чораан мен, ынчалза-даа бодумнуң сонуургалым болгаш күзелим, салым-чолумнуң аайы-биле 1990 чылда “Ленинчи орук” солунга чагаа килдизиниң эргелекчизи болуп ажылдай бердим. Хүндүлүг дыштанылгаже үнгеш, база-ла ынак солунумга улаштыр ажылдаан мен. Эрткен чүс чылдың 90 чылдарында “Ленинчи орук” Чөөн-Хемчик, Сүт-Хөл, Өвүр кожууннарның солуну турган.
Парлалга ажылы чогаадыкчы ажыл болганда, хөй солун кижилер-биле ужуражып чугаалажыр, чаа медээлерни тывар, ол бүгүнүң сөс бүрүзүн хоюглап тургаш, чечен-мерген дыл-биле номчукчуларга чедирер, сеткилимге тааржыр, солуну аажок ажыл болду. “Чаа орук” солуннуң корреспондентилери солуннуң арыннарынга ыяап-ла шын-биле дүүшкен, солун утка-шынарлыг, номчуштуг янзы-бүрү материалдарны бижип, күш-ажылдың кижилерин алгап-мактап, алдаржыдып турган.
Редакция ынчан Ленин кудумчузунда, шаанда Чөөн-Хемчик кожууннуң Культура өргээзи турган, дыка улуг, бедик, делгем бажыңга ажылдап турган, ажылдаарынга таарымчалыы аажок. Солунчулар аңгы-аңгы өрээлдерлиг, баш көдүрбейн, шимээн-дааш чок бижиттинип олурарлар. Бажыңның өске чартыында типография бар, чыскаакчылар болгаш парлакчылар ажылдап турда, шимээн-даажы-даа кончуг, чүгле демирлер каңгыраар. Редакция болгаш типография ажылдакчылары аразында эп-найыралдыг, демниг ажылдап, солунувусту үндүрүп турдувус.
Күштүг, күчүлүг күрүневис ССРЭ буурап дүшкен соонда, демократтыг үе-чада келген. Революцияның баштыңчызы В.И. Ленинниң ады солунга турбас деп чарлык кээрге, ам канчаар, солунувусту “Чаа орук” деп эде адап алдывыс. Ол үеде “Чаа орук” солунга башкы эртемниг, арга-дуржулгалыг, шыңгыы негелделиг хоочун коммунист Биче-оол Арбасатович Донгак хөй чылдарда редакторлап ажылдап чорду. Ынчан редакцияга партия, совет органнарының хоочуннары, шыырак эртем-билиглиг, бедик культуралыг, тыва дылды тергиин эки билир, төлептиг, кижизиг мөзү-бүдүштүг, чончу корреспондентилер ажылдап чораанын чоргаарал-биле демдеглээйн. Оларга Ооржак Санчыевич Дииспей, Дагба Наадымович Ховалыг, Токпак-оол Шодуг- оолович Сарыглар, Хожур- оол Эренчинович Монгуш, Каадыр-оол Эрес-оолович Тувак, Калдар-оол Комбуевич Куулар хамааржыр. Ол ышкаш хоочун журналист Зинаида Максимовна Куулар, Калдар-оол Семис-оолович Куулар, чогаалчы болгаш шүлүкчү Карыма Шыырапович Түлүш, ыраажы болгаш композитор Мерген-Херел Мажааевич Монгуш, фотокорреспондентилер Виктор Ховалыг, Олег Норбу хочууннардан дудак чок, эрес, шудургу ажылдап чордулар.
Солуннуң шынары материалдарны чазыг чокка белеткеп берип турар ажылдакчылардан кончуг хамааржыр. Оларга корректор Татьяна Доржуевна Ондар, аңгы-аңгы чылдарда секретарь-машинакчы болуп ажылдап чораан Надежда Маркс-ооловна Түлүш, Светлана Монгушевна Очур-оол хамааржыр.
1990 чылдарда “Чаа орук” солуннуң редакциязынга “Чадаананың чадаганы” деп чечен чогаал каттыжыышкыны ажылдап турган. Салым-чаяанныг кижилер чогааткан чүүлдерин сайгаржып, дээрелерин солунга парладып турган.
2000 чылдарның эгезинде чаа технология-биле ажылдап эгелээнде, “Чаа орук” солуннуң редакциязын хоорайның төвүнде Ойнаар зал турган бажыңче көжүрген. Ынчан редакторувус Каадыр-оол Тувак, харыысалгалыг секретарь – бо одуругларның автору, корреспондентилер Вячеслав Монгуш, Калдар-оол Куулар, Юрий Ховалыг, Татьяна Норбу, Аяна Монгуш, Чодураа Ондар, компьютерге парлакчы Айсана Монгуш олар ажылдап турдувус. Аңгы-аңгы чылдарда бухгалтерлеривис Яра Багай-ооловна Куулар, Алдын-кыс Мөнгеевна Долаан, аштакчывыс Клариса Донгак турганнар. Коллективте колдуунда аныяктар болгаш, демниг, найыралдыг, хөглүг, солун-даа ажылдап турдувус.
Чуртталгамның бир дилиндээнде “Чаа орук” солунга улуг-биче эш-өөрүм-биле бир деңге кады ажылдап чораан үелеримни мээң аксым-кежии деп санап чоруур мен, оларның эргим овур-хевири сагыжымда кажан-даа уттундурбас сактыышкыннарым бооп артып калган.
КӨДЭЭ БИЖИКЧИЛЕР– СОЛУННУҢ ДУЗАЛАКЧЫЛАРЫ
Солуннуң юбилейин уткуп тура, бистиң дузалакчыларывыс — көдээ бижикчилерниң ажылын демдеглээр апаар. Бижикчилер хөй болган тудум, солун улам бедик утка-шынарлыг, номчуштуг болур. Көдээ бижикчилер янзы-бүрү темаларга чагааларны бижип, социал айтырыгларны экижидеринге улуг үүлезин киирип турганнар. Бөгүн улуг өөрүп четтириишкин-биле идепкейлиг бижикчилерни адаайн. Оларга Чөөн-Хемчик кожуундан Дүвендей Шойдар, Оолак Кара-Сал, Виктория Пюрюна, Александр Монгуш, Осур-оол Монгуш, Арагачы Донгак, Константин Хаяң-оол, Дарый-оол Куулар, чогаалчылар Аракчаа Ондар, Таспай Саая, Дадар-оол Сат, Оолак Дүлүш, Сүт-Хөлден Бораш Ондар, Чаң-оол Ондар, Өвүр кожуундан Галина Куулар болгаш өскелер-даа хамааржыр. Чечен сөстүг, караа көскү көдээ бижикчилер езулуг-ла бичии төрээн чуртун, ооң ажыл-ишчи чонун алгап йөрээп чоруур кижилер-дир.
ТИПОГРАФИЯНЫҢ ЧЫМЫШТЫГ АЖЫЛ-ИЖИ
“Чаа орук” солуннуң төөгүзүн алырга, редакция биле типографияның ажыл-ижи тудуш болганда, кезээде чаңгыс бажыңга ажылдап турдувус. Ынчангаш редакцияның чогаадыкчы коллективи биле типографияның ажылчыннары солунну эл-хол демнежип үргүлчү парлап үндүрүп келгеннер. Типографияның буруузу-биле чылдагаан чок черге “Чаа орук” солун үнмейн барган деп чаңгыс-даа таварылга турбаан. Ынчангаш типография ажылдакчыларының ажыл-ижин үнелеп, мактавас арга чок.
Типографияның ажылчыннары үжүктер шуткуп кудар, парлаар коргулчун эзилдирер линотип дээр дериг-херекселдерге ажылдап турганнар. Ол дериг-херексел үрелирге, боттары-ла септеп, эде шаап алыр, мергежээни-даа кончуг эрес, кежээ оолдар болгай. Солун парлакчылары Артем Колхозбай, Виктор Тувак солунну кежээки, дүнеки үелерде парлаар, уйгу-чыдын-даа чок улус. Дүне четтикпээн болза, даң бажында халчып келгеш, чедир парлап үндүрүптерлер, чүге дээрге айыткан хүнүнде номчукчулар солунну, чаа быжырган хлеб дег, манап турар болгай. Ынчан типографияга полиграфия училищезин дооскан, хып дээн чалыы оолдар, кыстар ажылдап турганнар. Олар шуптузу ажыл-ижинге мергежээн, эрес-кежээ ажылдакчылар. Людмила Куулар, Галина Монгуш, Зинаида Ондар, Сесек Ондар, Роза Бирлей, Ольга Кара-Сал, Артем Колхозбай, Виктор Тувак болгаш өскелер-даа дыка хөй чылдар иштинде ажылдап келдилер. Артем Колхозбай — ол-ла бүгү дериг-херекселдерниң эдикчизи, типография херээниң езулуг-ла мастери. Ак сеткилдиг күш-ажылы дээш ол ТР-ниң Чазааның Хүндүлел бижии-биле шаңнаткан.
2000 чылдарда солун парлаар технология чаартына бергенде, ол эрги шагның техниказы-даа, типография ажылчыннары-даа херек чок апарган. Ол “кырган-ача” линотиптерни, дериг-херекселдерни үндүр октапкан. Типографияга ажылдап чораан ажылчыннар боттарының өөренип алган мергежили херек чок апаарга, таңныыл, санитарка, хууда сайгарлыкчы дээш өске-даа ажылдарже шилчип, амыдыраар аргазын тып чоруй барганнар. Олар аар-берге күш-ажылы дээш шаңнал-мактал-даа албааннар. Үезинде кызымак, шудургу ажылдап чораан кижилерниң күш-ажылын ам-даа болза үнелеп, шаңнап-мактаары күзенчиг. Типографияның ажылчыннары шудургу ажыл-ижи-биле “Чаа орук” солуннуң төөгүзүнге балалбас исти арттырганнар.
80 харлаан юбилейи-биле ынак солунувуска янзы-бүрү чылдарда ажылдап чораан шупту ажылдакчыларынга байырымны чедирип, кадыкшылды, аас-кежикти күзедим.
Ольга САЛЧАК, Чадаана хоорайның хүндүлүг хамаатызы
«Шын» №96 2023 чылдың декабрь 16
