Октябрь 1 – улуг назынныглар хүнү
1992 чылда октябрь 1 хүнүн Бүгү-делегейниң улуг назынныгларының хүнү кылдыр чарлаан. Ооң соонда-ла чылдың-на октябрь 1-де Улуг назынныглар хүнүн демдеглеп, оларга тураскааткан янзы-бүрү хемчеглерни эрттирери чаңчыл апарган.
Улуг назынныглар дээрге-ле, чурттуң эрткен оруу. Оларның эрткен оруу – төөгүвүс. Оларны «алдын курлавырның эртинелери» деп хүндүлеп адап-даа турар бис.
Октябрь 1-де Кызыл хоорайда Улусчу чогаадылга бажыңынга улуг назынныглар хүнүнге тураскааткан байырлыг шуулган болуп эрткен. Аңаа ТР-ниң Чазааның Даргазының оралакчызы Орлан Сарыглар, ТР-ниң Дээди Хуралының депутады Долаан Калбак болгаш республиканың бүгү адырларының хоочуннары көрүкчүлер залын шыгырт долу кылдыр чыглып келген. Байырлалда чыылган хоочуннарга күрүне шаңналдарын Тываның Чазааның болгаш Дээди Хуралдың төлээлери тывыскаш, чылыг-чымчак сөстерни чугаалады:
– Улуг назынныглар хүнүнге тураскааткан байырлыг шуулган бо чылын Тывада бир дугаар болуп эртип турары бо. Хүндүлүг хоочуннарывыска байыр чедирип тур мен. Бөгүнгү хемчегге ТР-ниң Баштыңы Владислав Товарищтайовичиниң өмүнээзинден байыр чедиргеш, күрүне шаңналдарын тыпсыры меңээ чоргаарал болгаш аас-кежик-тир. Ылаңгыя бир дугаар шаңнал – Тываның ССРЭ-ниң составынче киргенден бээр 80 чыл болган оюнга тураскааткан хүндүлүг атты уран чүүлдүң хоочунунга тыпсыр аас-кежиктиг болдум. Тываның улуг назынныгларының 10 хуузу ам-даа ажылдап турар. 6500 хире хоочуннарывыс спорт-биле идепкейлиг өңнүктежип чоруурун демдеглээр-дир мен. Дыка хөй хоочуннарывыс уран чүүлде хаара туттунган. Күрүне талазындан узун назынныгларга уран чүүлге-даа, спортка-даа ам-даа идепкейлиг болурун күзеп, оларның эгелээшкиннерин деткиири артар. чамдык улуг назынныгларывыс 100 хар ажыр чурттап чорууру дыка өөрүнчүг-дүр. 80 хире хоочунувус 80–90 хар аразында дээрге база чоргаарал-дыр. Байырлалыңар-биле эргим, хоочуннар!
Улусчу чогаадылга төвүнче кире бээрге-ле, фойе долдур холдан кылган ажылдарның делгелгези болуп турар болду. Оларның аразында кандыг шеверлерни чок дээрил, кожуун бүрүзүнде идепкейлиг, ажыл-ишчи, чогаадыкчы хоочуннар бар.
Шагаан-Арыг хоорайның Хоочуннар эвилелиниң болгаш Сорунза аттыг клубтуң кежүгүнү Людмила Кыргыс:
– Бо хүннерниң улуг назынныглары дээрге-ле ССРЭ үезиниң аныяктары болгай. Ынчангаш бөгүн улуг назынныглар шаанда эдилеп чораан эдилелдерин сонуургазын дээш СССР үезиниң эдилелдерин эккелдим. Арыг-Үзүү сумузунуң «Теремок» уруглар садының башкызы Жаннета Түмен-Байырның чыып турар эскпонаттары-дыр бо.
«Барыын-Хемчик кожууннуң Кызыл-Мажалык сумузунуң «Чечек» уруглар садында кижизидикчи башкы болуп ажылдап чоруур мен. Бөгүнгү делгелгеде уруглар садында ажыглап турарым холдан кылган ажылдарны эккелдим. Чүңнер, алгылар, кажык дээш тыва улустуң кылып чораан чүүлдерин хостуг үемде кылып чоруур мен. Кажыкты уруглар садынга чаштарга ойнадыр-дыр мен. Кажыктың дөрт талазын чаштарга таныдып өөредири кончуг чугула. Ону танып өөредип алгаш, бичии уруглар өске-даа кажык-биле ойнаар оюннарны дораан шиңгээдип алыр. Чаш улустуң угаан-медерелин сайзырадырынга чугула херек оюннар-дыр. Ол ышкаш улуг назынныгларга база шак бо оюннар кончуг эки салдарлыг. Ада-ие, кырган-ава, кырган-ача улус ажы-төлү-биле кажык-биле ойнаар оюннарның аңгы-аңгы хевирлерин ойнаар болза дыка эки. Ынчангаш бо делгелгеге албан-биле киржип чедип келдим» – деп, Барыын-Хемчик кожууннуң төлээзи чугаалады.
«Улуг назыннглар шуулганының делгелгезинге бодумнуң кылып чоруур ажылдарымны делгеп чедип келдим. Тыва өгнүң иштики болгаш даштыкы курларын, бызааның, анай-хураганның челе-хөнезин кылыр чевин чагыг езугаар чонумга кылып берип чоруур мен» – деп, Бай-Тайга кожууннуң Бай-Тал сумузунуң Дмитрий Очур аттыг көдээ Культура одааның уран чүүл удуртукчузу Алена Донгак чугаалады.
Улуг назынныглар хүнүн калбаа-биле демдеглеп, шуулганны эрттирип турар чылдагааны – хоочуннар чааскаанзыравазын, оларга чуртталга солун болзун дээш, эрттирип турар. Бо хүннерде Тывада ниитизи-биле 337 544 кижи чурттап турар болза, оларның 10 хуузу ажылдап болур назылыг улуг улус. Улуг назынныгларның 26, 8 хуузу азы 9194 улуг назынныг эр улус 72,2 хуузу азы 25085 хамааты херээжен улуг улус дээрзин сагындыраал.
Көрүкчүлер залын долдур чыылган улуг назынныгларга чараш оюн-тоглааны артистер бараалгаткан. Республиканың аңгы-аңгы кожууннарында Хоочуннар эвилелдериниң организастааны ансамбльдер болгаш уран чүүл каттыжыышкыннары дээш чогаадыкчы бөлүктер бот-боттарынга байыр чедирип солун оюн-көргүзүглерин бараалгадып, ойнап-хөглээн.
Айдың ОНДАР.
Авторнуң тырттырган чуруктары.
“Шын” №75 2024 чылдың октябрь 2
