“Шын” солуннуң бөгүнгү аалчызы хостуг хүрешке Тываның баштайгы спорт мастерлериниң бирээзи, 40 чылдар дургузунда республиканың аныяк-өскенин күш-культурага болгаш спортка хандыкшыдарынга, спорттуң аңгы-аңгы хевирлеринге спорт мастерлерин өстүреринге үлүг-хуузун киирген, республиканың спортчу амыдыралын Тываның хоочун солунунуң арыннарынга чырыдарынга идепкейлиг киржип чоруур тренер башкы Алексей Чамбал-оол.
— Алексей Михайлович, “Шын” солуннуң хүндүлүг аалчыларынга баштай салыры чаңчыл апарган айтырыг оларның ада-өгбези, ук салгалының дугайында айтырыг болгай.
— Ийе, билдим. Ада-өгбелеривис бистиң ук-дөзүвүс болгай. Мээң ада-өгбелеримниң, оларның ук-салгалдарының чурту Өвүр. Бистиң ук-салгалдарывыста онзагай кижилер бар. Адам талазы-биле өгбевис Сүрүнчап Хомду дайынның киржикчизи, 1937 чылда 87 харлыында мөчээн. Сүрүнчаптың оолдары Оодай-Сүрүн, кырган-ачам Бады, Маады, Делик олар. Оодай-Сүрүннүң оолдары Тывага билдингир журналистер, чогаалчылар Калзан, Бегзи. Оодай-Сүрүннүң уруу Долчуннуң азыраан оолдары чогаалчылар Владимир Серен-оол, Николай Куулар.
Авам Тыртый Чүсүмаевна Донгак 10 ажы-төлдү чаяап өстүрген Маадыр ие. Ада-иемниң 10 ажы-төлүнүң 6 дугаар оглу мен. Аът чылы 1954 чылдың ноябрь 1-де Хандагайтыда шык кыдыынга өг суурнуң эмнелгезинге бодараан болдум.
Авамның ачазы Эът-Сундуй деп шолалыг бай-шыырак Сундуй Монгуш. Ооң алыс угу Улуг-Хем, Чаа-Хөлдүң Монгуштарындан. Авамның авазы Эдерааның төрел дуңмалары чогаалчы Степан Сарыг-оол биле артист, чогаалчы Виктор Көк-оол суглар.
Ачам Михаил Чамбал-оол Өвүр, Чаа-Хөл, Улуг-Хем, Барыын-Хемчик кожууннарга колхозтар даргалап, совхозтар директорлап ажылдап чораан. Чаа-Хөл районга ооң удуртуп турганы “Найырал” колхоз 1958 чылда Шанчыга 400 тонна тараа ажаап өстүрер планын 2829 тоннага күүседип, хүлээлгезин 7 катап ажыр күүсеткеш, ССРЭ-ниң улус ажыл-агый чедиишкиннериниң делгелгезиниң (ВДНХ) диплому, тугу-биле шаңнадып, республикага мурнакчы ажылдыг колхоз турган. Ачамның организакчы болгаш удуртукчу ат-сураа Тывага алгыг, шыырак колхоз даргаларының, совхоз директорларының бирээзи чораан. Персоналдыг пенсияже үнгеш, Кызыл хоорайга уйнуктарын өөредип, азыражып чораанын ажы-төлү ам-даа утпас бис. Ававыс Тыртый Чүсүмаевна 2011 чылда 90 харлааш, чырык өртемчейден чоруткан. Ачам биле авамның ажы-төлүнүң ажы-төлү, күдээлери, кенээттери-биле кады шупту ам бо хүнде 120 ажыг кижи четкен.
— Алексей Михайлович, силер республикада эки билдингир, ат-сурааңар алгыг спорттуң хоочуну-дур силер. Силерниң спортка хандыкшылыңар ук-салгалыңардан дамчып келген боор аа.
— Күш-культурага болгаш спортка хандыкшылым ук-салгалымдан дамчып келген деп чугаалап болур. Ачам тыва хүрешке шыырак хүрежир, хол бөмбүүнге кедергей ойнаар, чадаг болгаш хаактыг чаржырынга ынак, маргылдааларга мурнап кээп турган. Улуг акым Кончай хөгжүмге, спортка дески хандыкшылдыг чораан. Бут бөмбүүнге 1964–1966 чылдарда Тываның чыынды командазының кежигүнү, тыва хүрешти эки хүрежир, бурят хүрешке Сибирь болгаш Ыраккы Чөөн чүк чоннарының спартакидазынга 1965–1968 чылдарда 3 дакпыр чемпиону, РСФСР-ниң спорт мастери.
Бичиимден тура орлан-шоваа, шимченгир болган кижи-дир мен. Школачы чылдарымда бажыңым чанында Торгалыг хемниң дожунга хөккейлээринге, конькиге халыырынга, Дус-Даг кырындан чуңгулап хаактаарынга, чадаг халыырынга ынак чордум.
1966 чылда физика башкызы Бүрүбүжап Күр-Базырович Монгуш школага хостуг хүреш секциязын ажыткаш, хөй оолдарның сонуургалын оттурган. Мен эштерим Алексей Куулар, Сергей Мартына, Валерий Кенден, Ортун-оол Осурбай эки хүрежип, башкыга мактадып турган бис. Спортка чедиишкиннерим дээш 8-ки класс соонда Бүгү-эвилелдиң “Орленок” лагеринче комсомолдуң шаңнал путёвказы-биле чордум. Аңаа чиик атлетикага, футболга, эштиринге лагерьниң чыынды командазынга белеткелди эртер аас-кежиктиг болдум. Венгрия, Чехословакия, Болгария чурттардан өөреникчилерниң командазы биле “Орленок” лагерьниң командазының футболга эш-хууда ужуражылгазынга кириштим. Түңнелинде, “Орлёнок” лагериниң командазы бирги черни чаалап ап, кубок, медаль, дипломнар-биле шаңнаттывыс.
Өвүрнүң Торгалыг ортумак школазының 8-ки клазын 1970 чылда дооскаш, Кызылдың 2 дугaap школазынче кирип турумда, “Орлёнок” лагерьге шаңнаткан диплом биле медалымны школаның директору Дамдынчап башкы көргеш, 9-ку класска шилилге чокка хүлээп алган.
ССРЭ-ниң спорт мастери Михаил Оюн база дуржулгалыг тренер башкы Болат Чөкпектиң удуртулгазы-биле Кызылдың 2 дугaap школазынга хостуг хүрешче чоруп эгеледивис. Новосибирск хоорайга 1972 чылда Сибирьниң бирги чери дээш хостуг хүреш маргылдаазынга эштерим Сергей Мартна, Алексей Куулар, Валерий Довут-оол база мен 3-кү шаңналдыг черлерни алдывыс.
— Силерниң амыдыралыңар, эртем-билииңер бичииңерден-не спорт-биле чайгаар-ла харылзаалыг болган ышкажыл.
— Тренер башкылап чораан боорумга, эң ылаңгыя амгы үениң аныяктары мээң профессионал эртем-билиимни спорт-биле харылзаалыг деп бодаар. Москваның эът-сүт болбаазырадылгазының технология институдун дооскан, инженер-технолог дээди эртемниг кижи мен. Ол институтка өөренип тургаш, спортка хандыкшылым улам хайныккан. Армияның төп спорт клувунуң (ЦСКА) тренери, ССРЭ-ниң алдарлыг спорт мастери, ССРЭ-ниң хостуг хүрешке чыынды командазының улуг тренери база тыва мөгелер Владимир Мандан-Хорлуу, Сергей Седенбал дээш оон-даа өскелерниң тренери Аргадий Сергеевич Карапетян бисти чылыы-биле хүлээп алырга, чедиишкиннерлиг хүрежип эгеледивис. Аргадий Сергеевичиниң белеткээни тыва мөгелер Дапыл Ооржак, Сергей Ооржак, Мерген Ооржак, Толбан Самдан, Александр Сат, Виталий Дембирел, Евгений Монгуш дээш оон-даа өскелер Москва хоорай, Совет Эвилели чергелиг маргылдааларга тиилеп, шаңналдарны чаалап ап турдувус.
Бодум 1974 чылдың октябрь айда Украинаның Калушта хоорайга Совет Эвилелиниң Маадыры Ковпакка тураскааткан Совет Эвилелиниң турниринге 1-ги черни чаалап алырымга, ССРЭ-ниң спорт мастери атты меңээ тывыскан. Ол атты бадыткап, Москва хоорайның студентилер аразынга 1973, 1975 чылдарда чемпионадынга, 1974, 1977 чылда Москва хоорай чемпионадынга дээш өске-даа маргылдааларга чемпионнап, шаңналдыг черлерни чаалап ап турдум.
— Москваның технология институдун дооскаш, чедип алган эртем-билииңер аайы-биле ажылдаан силер бе?
— 1977 чылда институтту дооскаш, тускай хуваалда аайы-биле Кызылдың эът комбинадынга бригадирлеп, мастерлеп, цех начальниктеп, технологтап ажылдап турдум. Мал эъди болбаазырадыры нарын-даа, чамдык-чамдык таварылгаларда берге-даа ажыл. Теве мал кээргенчиг, ону согарын билген-даа ышкаш, карааның чажы борбак-борбак бадып турар. Сарлык улуг-шыырак, черле дошкун болгаш, ток-биле согарга, белен тоовас мал болду. Ону көргеш, оолак чораан үем, 1958–1961 чылдарда Ак-Туруг суурга ыяш, даш чазаар ус-шевер Черзи Монгуштуң чазааны чараш тевелер, сарлыктар дээш өске-даа мал-маганның хевирлери карактарымга көстүп кээр чорду. Ак-Туруг суур үстүү талазында теве кадарчызының бажыңының чанынга турган тевелерни барып сонуургап көрүп турганым сагыжымга дораан чуруттунар. 1962–1963 чылдарда Барыын-Хемчик кожуунда Дөң-Терезин суурга ус-шевер дарган акыйның хөрүүн басчып, кыскажын тудуп берип илчирбе, аът дагазы, бижек согарынга дузалажып турганым сагыжымга кирер.
Эът продукциязын болбаазырадыры ол талазы-биле эртем-билиглиг кижиге сонуурганчыг ажыл. Улан-Удэ, Иркутск хоорайлар дээш Сибирьниң база Моолдуң эът комбинаттарынга арга-дуржулга солчуп барып шаг болган мен.
Эртем-билиим, арга-дуржулгам аайы-биле Кызылдың сөөк-далган заводунга, республиканың хереглекчилер кооперациязынга, Көдээ-ажыл агый яамызынга болбаазырадыр бүдүрүлгелер талазы-биле сайыттың оралакчызынга ажылдап, Тываның күрүне университединге технология факультедин ажыдарынга дузалажып, аңаа түр када башкылап-даа турдум. Ыштаан эът, колбаса, консерва кылыглары кылыр хуу бүдүрүлгени тургузуп ажылдадым.
Берге 1990 чылдарда республиканың Күш-культура болгаш спорт яамызының спорт школаларынга тренер башкылап, 10 хире спорт мастерлерин белеткээринге идепкейлиг кириштим. Олимпийжи курлавырлар училищезинге башкылап база Госкомспорттуң, Спорт яамызының өске-даа черлеринге ажылдадым.
— Силерниң намдар-төөгүңер, эң ылаңгыя спортчу чуртталгаңар дыка солун-дур, Алексей Михайлович. Спортка бүгү сагыш-сеткилиңерден бердингениңерни спорт дугайында “Шын” солунга удаа-дараа үнүп кээр материалдарыңар херечилеп турар. Ноябрь 1-де төрүттүнген хүнүңерни өг-бүлеңер, ажы-төлүңер, төрелдериңер, эш-өөрүңер-биле демдеглээр болгай силер. Спортчу кижиге 70 хар дээрге улуг-ла хар-назы эвес-тир. “Шын” солуннуң бижикчилериниң, номчукчуларының мурнундан силерге 100 хар чедир чурттаарын күзедивис.
/ Ш. МОҢГУШ чугаалашкан.
«Шын» №82 2024 чылдың октябрь 26